Met oorspronkelijk ongeveer 700 en in de Grieks-Romeinse tijd ongeveer 7000 karakters, behoren de Egyptische hiërogliefen tot de uitgebreidere schriftsystemen. [2] Een reeks die lijkt op een alfabet bestond oorspronkelijk niet. Pas in de late periode werden enkele medeklinkers waarschijnlijk gerangschikt in een alfabetische volgorde die grote overeenkomsten vertoont met de Zuid-Semitische alfabetten. [3]
Ptolemaeïsche hiërogliefentekst op de tempel van Kom Ombo
Reconstructie van de evolutie van het schrijven. Met de hypothese dat het Sumerische spijkerschrift de oorsprong is van veel schriftsystemen. [4]
Onvoltooide hiërogliefen tonen het creatieproces van de insnijdingen met voorlopige tekening en uitvoering, 5e dynastie, rond 2400 voor Christus. Chr.
De term "hiërogliefen" is de gegermaniseerde vorm van het oude Griekseἱερογλυφικὰ γράμματαhieroglyphikà grámmata , Duitse 'heilige karakters' of 'heilige inkepingen', die afkomstig is van ἱερόςhierós , Duits 'heilig' en γλύφωglýphō , Duits '(in steen) graveren / krassen' , is samengesteld. Deze aanduiding is de vertaling van het Egyptischezẖꜣ nj mdw.w nṯr 'Schrift van Gods woorden', waarmee de goddelijke oorsprong van het hiërogliefenschrift wordt aangegeven.
verhaal
Deze afbeelding is een goed voorbeeld van de sterke beeldspraak waarmee hiërogliefen vaak werden geschreven.
Vroege tijden en oorsprong
Volgens de oude Egyptische traditie creëerde Thoth , de god van de wijsheid, de hiërogliefen. De Egyptenaren noemden het daarom "de geschriften van Gods woorden".
Het begin van dit script is terug te voeren tot pre-dynastieke tijden . De vraag of Sumerische spijkerschrift of Egyptische hiërogliefen het vroegste menselijke schrift vertegenwoordigen, waar vroeger meestal voor werd gekozen voor spijkerschrift , moet opnieuw als open worden beschouwd sinds de mogelijk oudst bekende hiërogliefenvondsten van rond 3200 voor Christus. BC ( Naqada III ) in Abydos uit het predynastieke prinselijke graf U-j kwam aan het licht. [5]De volledig ontwikkelde hiërogliefen van Günter Dreyer stonden op kleine tabletten die - bevestigd aan vaten - vermoedelijk hun oorsprong aangaven. Sommige van de vroege karakters zijn vergelijkbaar met Sumerische karakters. Een afhankelijkheid kan dus niet volledig worden uitgesloten, maar het is ook mogelijk in de tegenovergestelde richting. Deze vragen worden controversieel besproken. [6]
Het hiërogliefenschrift begon blijkbaar als een notatiesysteem voor de boekhouding en voor de overdracht van belangrijke gebeurtenissen. Het werd snel doorontwikkeld met de te communiceren inhoud en komt al als afgewerkt systeem voor in de oudste certificaten.
verdeling
De Egyptische hiërogliefen werden aanvankelijk vooral gebruikt in de administratie, later voor alle zaken in heel Egypte. Buiten Egypte werd dit schrift alleen regelmatig gebruikt in de Nubische regio, aanvankelijk tijdens de Egyptische overheersing, later ook toen dit gebied onafhankelijk was. Rond 300 voor Christus In BC werden de Egyptische hiërogliefen vervangen door het eigen schrift van de Nubiërs, het Meroïtische schrift , waarvan de afzonderlijke karakters echter hun oorsprong hebben in de hiërogliefen. Het oude Hebreeuwse schrift van de 9e tot 7e eeuw voor Christus BC gebruikte de hiëratische cijfers, maar was verder een medeklinkeralfabet afgeleid van het Fenicische schrift . De communicatie met de staten van het Nabije Oosten verliep voornamelijk in Akkadisch spijkerschrift . Aangenomen mag worden dat hiërogliefen veel minder geschikt waren voor het reproduceren van vreemde termen of talen dan spijkerschrift.
Het is onduidelijk hoe groot het aandeel van de Egyptische bevolking geletterd was, het had slechts een paar procent moeten zijn: de term " schrijver " is al lang synoniem met "ambtenaar". Bovendien waren er aanwijzingen dat er veel full-time schriftgeleerden in de steden in de Griekse tijden die documenten voor analfabeten uitgegeven.
Late traditie en verval
Van 323 tot 30 voor Christus BC de Ptolemaeën ( MacedonischeGrieken ) regeerden en na hen de Romeinse en Byzantijnse rijken van Egypte, de administratieve taal was daarom oud-Grieks . Egyptisch werd alleen gebruikt als de omgangstaal van de inheemse bevolking. Niettemin werd het hiërogliefenschrift gebruikt voor heilige teksten en het demotische in het dagelijks leven. De kennis van de hiërogliefen was beperkt tot een steeds nauwere kring, maar de decreten van Ptolemeïsche werden vaak in hiërogliefen geschreven. Ptolemeïsche decreten bevatten de bepaling dat ze moeten worden gepubliceerd "in hiërogliefen, het schrijven van de letters (dwz: demotisch ) en in het Grieks". Tegelijkertijd werden de karakters vermenigvuldigd tot enkele duizenden zonder het schrijfsysteem als zodanig te veranderen.
Geïnteresseerde Grieken en Romeinen kwamen dit schrift in deze vorm in de late oudheid tegen . Ze namen fragmenten van anekdotes en verklaringen voor de klankwaarde en betekenis van deze geheime symbolen over en gaven die door aan hun landgenoten.
Met de introductie van het christendom werden de hiërogliefen eindelijk vergeten. De laatst gedateerde inscriptie, de graffito van Esmet-Achom , dateert uit het jaar 394. De hiërogliefen van de laat-antieke filosoof Horapollon , die een mengeling van juiste en onjuiste informatie over de betekenis van de hiërogliefen bevatten, komen uit de 5e eeuw na Christus, door ook fonetische tekens interpreteren als logogrammen en uitleggen door middel van feitelijke overeenkomsten tussen beeld en woord.
ontcijfering
In de islamitische wereld ontstond in de 9e eeuw opnieuw belangstelling voor hiërogliefen. In de 9e of 10e eeuw probeerde de Iraakse geleerde Ibn Wahshiyya enkele tientallen karakters en sommige groepen karakters te interpreteren, in het besef dat schrijven een essentiële fonetische component heeft en correct toegewezen individuele fonetische waarden. [7][8]
Tijdens de Renaissance ontstond ook in Europa belangstelling voor hiërogliefen. De verklaringen van Horapollon misleidden de inspanningen van de Duitse jezuïet en geleerdeAthanasius Kircher en een paar andere geleerden. De pogingen van Kircher om te ontcijferen werden al snel als verkeerd erkend.
Beslissende vooruitgang werd mogelijk gemaakt door de Steen van Rosetta , die werd gevonden tijdens de Egyptische veldtocht van Napoleon tijdens graafwerkzaamheden in de buurt van de stad Rosetta . Het bevat een decreet uit de Ptolemaeïsche periode geschreven in het Grieks, hiërogliefen-Egyptisch en demotisch , waardoor het een ideaal startpunt is voor verder onderzoek. In 1802 slaagde de Zweed Johan David Åkerblad erin om individuele demotische woorden op de Rosetta Stone te ontcijferen, in 1814 boekte de Engelse natuurkundige Thomas Young verdere vooruitgang in het begrijpen van de demotische tekst, en hij herkende ook de relatie tussen de demotische en de hiërogliefen. Twee jaar later ontdekte hij hun hiërogliefen tegenhangers voor veel hiëratische symbolen. Jean-François Champollion gebruikte de cartouches voor Ptolemaeus VIII , Cleopatra II en Cleopatra III. dat de hiërogliefen ook fonetische symbolen hadden. [9] Romeins In vergelijking met andere bekende koninklijke namen, vooral namen keizer, won Champollion de fonetische waarden van veel hiërogliefen. Voortbouwend op deze ontdekkingen was Champollion in staat tal van andere karakters te ontcijferen door Egyptische teksten te vergelijken met Koptisch, waardoor de grammatica en het vocabulaire van het Egyptisch werden ontsloten. In 1822 slaagde Champollion erin om de hiërogliefen in wezen te ontcijferen. Champollion ging er echter van uit dat de fonetische karakters maar voor één medeklinker stonden. Alleen met de multi-medeklinkertekens en fonetische complementen die Richard Lepsius ontdekte, kon het Egyptische hiërogliefenstelsel volledig worden ontcijferd. [10][11]
Oude Egyptische schriftsystemen
Afhankelijk van het schrijfmateriaal en het beoogde gebruik kunnen verschillende lettertypen worden onderscheiden: eerst de hiërogliefen en een cursieve variant, de hiëratische. Hoewel de tekens verschillende vormen aannamen, bleef het functionele principe van het hiërogliefenschrift behouden. Het veel recentere demotische schrift is afgeleid van het hiëratische schrift en heeft weinig gelijkenis met de hiërogliefen.
hiërogliefen
Hiërogliefen zijn een monumentaal schrift dat is ontworpen voor gebruik op tempel- en grafmuren. Naast orthografische aspecten bevat het schrift veel eigenaardigheden die alleen verklaard kunnen worden door de ornamentele werking, het gebruik van de ruimte of magische perspectieven. Zoals enkele bijzonder goed bewaarde voorbeelden nog steeds laten zien - zoals de inscripties in de graven in de Vallei der Koningen - werden de hiërogliefen oorspronkelijk in meerdere kleuren geschreven. De kleur kwam deels overeen met de natuurlijke kleur van het afgebeelde object, deels werd deze puur conventioneel bepaald. In individuele gevallen kon alleen de kleur onderscheid maken tussen twee overigens identieke karakters; dit geldt met name voor verschillende hiërogliefen met een ronde omtrek.
Egyptische woorden worden ook heel variabel geschreven binnen een tekst. Het hiërogliefenschrift is nauwelijks een beeldschrift , ondanks de sterke beeldspraak (waarvan de Egyptenaren op de hoogte waren).
Het hiëratische schrift is zo oud als het hiërogliefenschrift. Het is een cursieve variant van hiërogliefenschrift, ontworpen voor het schrijven met een haast op papyrus of soortgelijk geschikt materiaal (bijvoorbeeld ostraka uit kalksteen of klei). Aanvankelijk werd het ook gebruikt voor algemene teksten, religieuze teksten werden deels in hiërogliefen op papyrus geschreven in het Middenrijk; Pas met de introductie van het demotische als alledaags schrift werd het beperkt tot het schrijven van religieuze teksten. Hier komt de Griekse naam vandaan die is overgeleverd van Herodotus .
De hiëratica toont dezelfde elementen als de hiërogliefen. Doordat ze snel geschreven waren, vloeiden de karakters steeds vaker in elkaar over en werden ze in de loop van de tijd steeds abstracter van de picturale hiërogliefen; de principes van het schrift bleven echter hetzelfde. De volgende tabel vergelijkt enkele hiërogliefen met hun hiëratische equivalenten:
op Wikipedia is alleen weergave in deze oriëntatie mogelijk
hiërogliefen
hiëratisch
Tekennummer
A1
D4
F4
N35
V31
Z2
cursieve hiërogliefen
Passage uit het Dodenboek geschreven in cursieve hiërogliefen
Aan het einde van het Oude Rijk splitste zich een geschreven vorm af van het vroege hiëratische, dat op doodskisten en papyri was geschreven en, in tegenstelling tot het hiëratisch, aangepast aan het schrijfmateriaal, maar dicht bij de hiërogliefen bleef. Tot de 20e dynastie werden in dit schrift religieuze teksten geschreven, waarna het grotendeels werd vervangen door het hiëratische.
Demotisch lettertype
Rond 650 v.Chr Er werd een nog vloeiender cursief schrift ontwikkeld, dat abstracter was van de hiërogliefen, het demotische schrift , ook wel volksschrift genoemd. Het is ontstaan als een kanselarijschrift en werd een gebruiksschrift in Egypte totdat het in de 4e/5e eeuw werd gebruikt. Eeuw na Christus werd vervangen door het Koptische schrift , een vorm van het Griekse schrift aangevuld met enkele demotische karakters. Zelfs als het demotisch schrift zijn basisprincipes deelt met de hiërogliefen, kan het vanwege grote afwijkingen nauwelijks worden begrepen als een subsysteem van de hiërogliefen.
Het hiërogliefenschrift
Richting van schrijven
De stele van de Anchefenchon met verschillende schrijfrichtingen. Rechtsboven: van links naar rechts Linksboven: van rechts naar links Onder: van rechts naar links
Oorspronkelijk werden de hiërogliefen meestal in kolommen (kolommen) van boven naar beneden en van rechts naar links geschreven, maar om grafische redenen kon de schrijfrichting variëren. In zeldzame gevallen werden hiërogliefen geschreven als een bustrophedon . De schrijfrichting is heel gemakkelijk te bepalen, omdat de karakters altijd naar het begin van de tekst zijn gericht, dat wil zeggen "kijkend naar" de lezer. Dit is het duidelijkst bij het weergeven van dierlijke vormen of mensen. In individuele gevallen, bijvoorbeeld aan de binnenkant van doodskisten, is er een retrograde lettertype, waarbij de tekens naar het einde van de tekst zijn gericht; dit geldt bijvoorbeeld voor veel manuscripten van het Dodenboek en kan speciale religieuze redenen hebben (Dodenboek als teksten uit een "alternatieve wereld" of iets dergelijks).
Het woord scheiding werd meestal niet gegeven, maar het einde van een woord is vaak te herkennen aan de bepalend aan het einde van het woord.
Functies van de personages
Egyptische hiërogliefen kunnen de functie van fonogrammen, ideogrammen of determinanten aannemen. De meeste hiërogliefen kunnen één of maximaal twee van deze functies overnemen, sommige zelfs alle drie. De context laat zien welke functie een teken heeft; in veel gevallen is het gebruik nauwelijks af te bakenen. Zo is het teken
ideogram in
rꜥ (w) (zonnegod) "Re", in de meer volledige spelling van hetzelfde woord als
het dient alleen als bepalend; het teken
zit in het woord
pr (j) “uitgaan” wordt opgevat als een fonogram pr , terwijl in
pr (w) "huis" fungeert als een logogram. Informatie over of en hoe een karakter gelezen kan worden wordt over het algemeen gegeven in de karakterlijst in de Egyptian Grammar door Alan Gardiner , [12] die echter niet volledig is en in individuele gevallen achterhaald is.
Fonogrammen zijn tekens die een bepaalde geluidswaarde weergeven. Net als in traditioneel Arabisch of Hebreeuws zijn er in principe geen tekens voor klinkers , maar alleen tekens voor medeklinkers . De hiërogliefen Egyptenaar heeft karakters voor individuele medeklinkers (zogenaamde één-medeklinker karakters ) en karakters voor opeenvolgingen van medeklinkers ( meerdere medeklinkers), zoals het twee-medeklinker karakter
/ w / + / n / wn of het teken met drie medeklinkers
/ ḥ / + / t / + / p / ḥtp . Voor het gebruik van een meermedeklinkerteken was het niet relevant of er al dan niet een klinker tussen de medeklinkers stond bij de uitspraak van het woord. [13]
De klankwaarde van de fonogrammen is historisch in veel, maar niet in alle gevallen, gerelateerd aan het gesproken woord dat wordt weergegeven door de respectieve karakters: bijvoorbeeld stands
voor de IPA- geluidswaarde / r / ( transcriptie : r ) en vertegenwoordigt een mond, Egyptisch
rꜣ vertegenwoordigt. Evenzo staat
voor de geluidswaarde tp en staat voor een hoofd, Egyptisch
In de moderne wetenschap wordt een eenvoudig hiëroglifisch alfabet gevormd met ruim twee dozijn karakters, die elk een enkele medeklinker reproduceren, dwz een soort "medeklinkeralfabet" vertegenwoordigt. [15] Hoewel de weergave van het Egyptisch mogelijk zou zijn geweest met de enkele medeklinkertekens, waren de hiërogliefen nooit een zuiver alfabet. De tekens met één medeklinker worden tegenwoordig gebruikt om de oude Egyptische taal te leren en om moderne eigennamen te reproduceren, waarbij hier de moderne wetenschappelijke geïmproviseerde uitspraak van de tekens wordt gebruikt, die in veel gevallen niet identiek is aan het oorspronkelijke Egyptische geluid. Om wetenschappelijke redenen worden vijf of zes medeklinkers uitgesproken als klinkers in de Egyptologische geïmproviseerde uitspraak, ook al werden ze gebruikt om medeklinkers aan te duiden in de klassieke Egyptische taal.
De meeste tekens met meerdere medeklinkers zijn tekens met twee medeklinkers, bijvoorbeeld:
r ,
jr en
nw .
Een paar tekens met meerdere medeklinkers kunnen verschillende geluidscomponenten vertegenwoordigen, bijvoorbeeld:
, die - afhankelijk van het woord - kan staan voor ꜣb of mr[18] . De beoogde klankvoorraad is meestal eenduidig door zogenaamde fonetische complementen , die echter ook vaak in eenduidige gevallen worden gebruikt: zo wordt ꜣb gemeengoed
ꜣb-b is geschreven, maar de transcriptie is alleen ꜣb ; mijnheer echter
mr-mr, de transcriptie is ook gewoon mr . Maar ook de eenduidige
mn zal bijna altijd
geschreven mn-n ( mn ). Als het dubbelzinnige teken met meerdere medeklinkers niet ondubbelzinnig wordt gemaakt door dergelijke tekens met één medeklinker, volgt de lezing meestal uit de context.
In sommige gevallen zijn karakters voor meer dan twee medeklinkers moeilijk te onderscheiden van de logogrammen (zie hieronder), bijvoorbeeld het karakter komt
, die overeenkomt met de medeklinkerreeks sḫm , alleen in woorden die etymologisch verwant zijn aan de termen "macht" / "machtig" / "machtig worden" (Egypte. sḫm ). Het kan daarom net zo gemakkelijk worden begrepen als een logogram.
Logogrammen en ideogrammen
Ideogrammen (woordtekens) staan voor een bepaald woord of een woordstam. De functie van een teken als logogram/ideogram wordt vaak aangeduid door middel van een zogenaamde ideogramlijn
expliciet op gewezen. Vaak, maar niet altijd, is er een duidelijk verband tussen het afgebeelde object en het woord met het logogram. Dat is het teken
, wat een plattegrond van een huis vertegenwoordigt, in de spelling
voor "huis" (Egyptisch: prw ) en het symbool
, die de zon vertegenwoordigt, in spelling
voor het woord voor de zonnegod, Re ( rꜥw ). Het aantal woorden dat met dergelijke karakters is geschreven is echter klein, de meeste woorden zijn geschreven met fonogrammen; de logografische spelling nam vanaf het Oude Rijk steeds meer af en werd vaak vervangen door fonetische spellingen met determinanten. Vooral sinds het Nieuwe Rijk wordt de logogramregel ook in het hiëratisch gebruikt na tekens van andere functies (vooral in het geval van determinanten).
Bepalend
Omdat alleen de medeklinkers, en niet de klinkers, met hiërogliefen werden aangeduid, waren er veel woorden met verschillende betekenissen die op dezelfde manier werden geschreven omdat ze dezelfde medeklinkers hadden. Het bepalende belichaamde oorspronkelijk de fonogrammen waarop het was gebaseerd als een picturaal verbindend karakter. Pas later werd het bepalend gecombineerd met andere algemene termen. Aan de meeste woorden zijn zogenaamde determinanten (ook classifiers of Deutzeichen) toegevoegd, die de betekenis nader verklaren. De hiëroglief "huis" met de medeklinker pr zonder bepalend betekent het woord "huis" (Egyptisch pr (w) ), met twee lopende benen als bepalend betekent het "uitgaan" (Egyptisch pr (j) ). Namen werden ook bepaald, evenals enkele voornaamwoorden . De namen van koningen of goden werden benadrukt door de cartouche , een lus om het woord.
De volgende tabel bevat enkele woorden die allemaal de medeklinkervoorraad wn hebben en alleen kunnen worden onderscheiden door hun bepalend: [19]
Er moet echter worden opgemerkt dat het systeem van determinanten in de loop van de Egyptische taalgeschiedenis zich pas volledig stabiliseerde in het Middenrijk , terwijl de Egyptenaren van het Oude Koninkrijk nog meer speciale of ad hoc determinanten gebruikten. In het Nieuwe Rijk bleef het gebruik van minder, vooral generieke, determinanten toenemen; soms kan hier een woord met meerdere determinanten tegelijk worden geschreven.
Andere voorbeelden van determinanten zijn:
Vrouw, vrouw
kind
Mens
koning
Kracht nodig
Beweging
Dingen gemaakt van hout
fonetische determinanten
Af en toe werden determinatives en de daaraan voorafgaande fonogrammen blijkbaar als een eenheid gezien, zodat in zeldzame gevallen determinatives met fonogrammen werden meegesleept naar andere woorden met dezelfde klankstructuur, bijvoorbeeld
, het einde
jb "buck" kwam van het woord
jb (j) "dorstig zijn". Nieuwe fonogrammen kunnen ook voortkomen uit dergelijke spellingen, zoals:
, het einde
tr “tijd” is onder andere ontstaan in de deeltjes
tr en werd uiteindelijk een apart fonogram tr . Het logogram werd gebruikt als een soort "fonetisch ideogram"
[21]ḥn.t (mogelijk vandaar ḥnˀ.t om te lezen) "pelikaan" gebruikt.
Kalligrafische eigenaardigheden
regeling
In hiërogliefeninscripties werden de karakters meestal niet gewoon aan elkaar geregen, maar samengevoegd tot rechthoekige groepen. Het woord sḥtp.n = f "hij bevredigde" werd als volgt geschreven in het Middenrijk:
Dit wordt gelezen van boven naar beneden en van links naar rechts in de volgende volgorde:
1
2
5
6e
3
4e
7e
Sommige karakters werden uitgewisseld zodat er geen opening was; in andere gevallen werden twee karakters verwisseld om de ruimte optimaal te benutten en irritante hiaten te vermijden:
in plaats van
. Met name borden met een vrije ruimte erachter laten het volgende bord ervoor verschijnen:
in plaats van de zeer zeldzame
.t "veld". Uit ontzag werden altijd bepaalde woorden voor de Schriften geplaatst:
, wat staat voor de zonnegod Re, hoewel het in gesproken vorm alleen aan het einde van de naam stond.
Onderdrukking en verminking van karakters
Vooral in religieuze teksten werden hiërogliefen met afbeeldingen van levende wezens vaak weggelaten of verminkt [22]
in de piramideteksten (Pyr. § 382 b) in plaats van iets anders
ḥqr "verhongeren". Vaak schreven mensen alleen het bovenlichaam met het hoofd, dieren daarentegen werden vaak doorgestreept; Een andere mogelijkheid was om determinanten, die een levend wezen vertegenwoordigden, meestal te vervangen door een vervangend symbool
die later in de Hieratic verscheen voor alle determinanten die moeilijk te tekenen waren.
Groepsschrijven
Groepsschrift of syllabisch schrijven verwijst naar een speciaal gebruik van hiërogliefen, dat al tot op zekere hoogte in het Oude Koninkrijk te vinden is, maar in het Nieuwe Rijk alleen in zijn geheel werd gebruikt, specifiek voor vreemde woorden en individuele Egyptische woorden. In tegenstelling tot het normale gebruik van hiërogliefen, duiden groepsspellingen, volgens de interpretatie van sommige geleerden, op klinkers. Groepen van één tot drie hiërogliefen vertegenwoordigen een hele lettergreep, waarbij deze lettergreepgroepen deels bestaan uit één- en tweemedeklinkers, deels uit één- of tweemedeklinkerwoorden (zoals j "oh" voor "ˀa" of iets dergelijks). Het is niet helemaal duidelijk in hoeverre het groepsschrift eenduidige vocale lezingen mogelijk maakt. W. Schenkel en W. Helck [23] pleiten bijvoorbeeld voor de theorie dat alleen de klinkers i en u , maar niet a , ondubbelzinnig kunnen worden gereproduceerd. Een voorbeeld is de hiëroglyfische spelling van de naam van de Kretenzische stad Amnissos :
Als men de hiërogliefen zou lezen volgens hun normale fonetische waarde, zou men jmnyšꜣ krijgen, volgens de algemeen aanvaarde onderzoeksopvatting staat dit in de groep die schrijft voor de medeklinkerreeks ˀ-mn-š ; volgens Schenkel en Helck kan deze lezing worden gespecificeerd als ˀ (a) -m (a) -ni-š (a) . Ook al lijkt in dit soort gevallen de aanname van een duidelijke weergave van de klinkers plausibel, toch heeft de hoeveelheid materiaal een duidelijke beslissing nog niet mogelijk gemaakt. Die Schreibung fremder Wörter mit Gruppenschrift hat Parallelen in anderen Schriftsystemen; so gibt es im Japanischen zur Notation von Wörtern aus fremden Sprachen ein spezielles Syllabar ( Katakana ).
Die Ägypter verwendeten als Schriftmedien Stein, Ton und Rollen aus Papyrus , Leder und Leinen , die sie gelegentlich kunstvoll mit kolorierten Bildern versahen. Die Werkzeuge des Schreibers waren:
ein meist hölzernes Etui mit mehreren Schreibröhren, die am Ende entweder flachgehämmert oder schräg geschnitten waren,
eine Platte als Unterlage und zum Glätten des Papyrus,
ein Vorrat an schwarzer Tinte (aus Rußpulver, als Bindemittel wird Gummi arabicum verwendet),
und einer mit roter Tinte für Titel, Überschriften und Kapitelanfänge (siehe Rubrum ), nicht jedoch für Götternamen (aus Zinnoberpulver , einer Quecksilber - Schwefel -Verbindung oder aus Bleioxid),
ein Fässchen für Wasser, mit dem die Tinte angerührt wird sowie
ein Messer zum Schneiden des Papyrus.
Der längste erhaltene Papyrus misst 40 Meter. Leder wurde vorwiegend für Texte von großer Bedeutung verwendet.
Die Kenntnis des Schreibens war mit Sicherheit eine der Grundvoraussetzungen für alle Arten einer Laufbahn im Staat. Es gab auch keine eigene Bezeichnung für den Beamten – „sesch“ heißt sowohl „Schreiber“ als auch „Beamter“. Über das Schulsystem ist überraschend wenig bekannt. Für das Alte Reich wird das Famulussystem angenommen: Schüler lernten das Schreiben bei den Eltern oder wurden einem anderen Schreibkundigen unterstellt, der die Schüler zunächst für Hilfsarbeiten benutzte und ihnen dabei auch das Schreiben beibrachte. [24] Ab dem Mittleren Reich gibt es vereinzelte Belege für Schulen, die aus dem Neuen Reich gut bezeugt sind. Die Ausbildung zum Schreiber begann mit einer der Kursivschriften (Hieratisch, später Demotisch). Die Hieroglyphen wurden später gelernt und aufgrund ihrer Eigenschaft als Monumentalschrift nicht von jedem Schreiber beherrscht. Die Schrift wurde hauptsächlich durch Diktate und Abschreibübungen, die in einigen Fällen erhalten sind, gelehrt, faule Schüler wurden durch Züchtigungen und Gefängnisstrafen diszipliniert.
Aus dem Mittleren Reich stammt das Buch Kemit , das anscheinend speziell für den Schulunterricht geschrieben wurde. Die Lehre des Cheti beschreibt die Vorzüge des Schreiberberufes und zählt die Nachteile anderer, meist handwerklicher und landwirtschaftlicher Berufe auf.
Aussprache
Da die Hieroglyphenschrift zu einer Sprache gehört, deren Abkömmling seit spätestens dem 17. Jahrhundert mit Verdrängung des Koptischen als Verkehrssprache durch das Arabische tot ist und in der Hieroglyphenschrift keine Vokale notiert werden, ist die Rekonstruktion der ägyptischen Wörter und die Transkription hieroglyphischer Namen und Wörter in moderne Alphabete nicht eindeutig. So kommen die recht verschiedenen Schreibweisen des gleichen Namens zustande, wie zum Beispiel Nofretete im Deutschen und Nefertiti im Englischen für ägyptisch Nfr.t-jy.tj . Neben dem Koptischen und den hieroglyphischen Schreibungen selbst geben die strittigen afroasiatischen Lautkorrespondenzen und Nebenüberlieferungen wie griechische und keilschriftliche Umschreibungen Hinweise auf die Aussprache ägyptischer Namen und Wörter. Das aus diesen Überlieferungen resultierende Urkoptisch , eine Sprache mit hieroglyphischem Konsonantenbestand und rekonstruierten Vokalen, wurde in verschiedenen Filmen (meist mit zweifelhaften Ergebnissen) aufgegriffen, unter anderem für den Film Die Mumie oder die Serie Stargate .
Ägyptologen behelfen sich bei der Aussprache des Ägyptischen dadurch, dass im transkribierten Text zwischen vielen Konsonanten ein e eingefügt wird und einige Konsonanten als Vokale gesprochen werden ( ꜣ und ꜥ als a , w als w oder u , j und y als i ). Das ist die Regel, aber nicht ohne Ausnahme; so werden zum Beispiel Königs- und Gottesnamen auch nach überlieferten griechischen oder koptischen Schreibungen ausgesprochen, wie etwa „ Amun “ statt „Imenu“ für ägyptisch Jmn.w . Im Einzelnen haben sich an den einzelnen Universitäten unterschiedliche Konventionen ausgebildet, wie ägyptologische Transliteration hilfsweise auszusprechen ist. So findet sich das Wort nfrt (Femininum von nfr : „schön“) sowohl als neferet ausgesprochen (so vielfach in Deutschland) wie auch als nefret (andernorts in Deutschland) oder als nefert (so unter anderem an russischen Universitäten). Es gibt auch systematische Differenzen bezüglich der Länge oder Kürze der e s und des Wortakzents.
Darstellung von Hieroglyphen auf Computersystemen
Hieroglyphen sind im Unicodeblock Ägyptische Hieroglyphen (U+13000–U+1342F) codiert, der beispielsweise durch den ab Windows 10 mitgelieferten Font Segoe UI Historic abgedeckt wird.
Außerdem existiert eine ganze Reihe von hieroglyphischen Textverarbeitungsprogrammen, die ein System zur Kodierung der Hieroglyphen mittels einfacher ASCII -Zeichen benutzen, das gleichzeitig die komplizierte Anordnung der Hieroglyphen abbildet. Die einzelnen Hieroglyphen werden dabei entweder anhand der Nummern der Gardiner-Liste oder ihrer Lautwerte kodiert. Diese Methode wird nach ihrer Publikation [25] Manuel-de-Codage-Format, kurz MdC, genannt. Ein Beispiel für die Codierung einer hieroglyphischen Inschrift bietet der folgende Auszug aus einer Stele aus dem Louvre (Paris):
Um ein originalgetreues Abbild der Anordnung der Hieroglyphen zu erzeugen, müssen komplexe Hieroglyphensatzprogramme neben den überlappungsfreien Anordnungen auch eine Funktion anbieten, Hieroglyphen zu spiegeln, ihre Größe stufenlos zu verändern und einzelne Zeichen teilweise oder ganz übereinander anzuordnen (vgl. die Zeichenfolge unten rechts im Bild, die hier nicht umgesetzt werden konnte).
Zur Wiedergabe und zum Satz von Hieroglyphen auf dem Computer wurde eine Reihe von Programmen entwickelt. Zu diesen zählen SignWriter , WinGlyph , MacScribe , InScribe , Glyphotext und WikiHiero .
Transkription
Bei der Übersetzung hieroglyphischer Texte wird häufig auch eine Umschrift in ägyptologischer Transkription angefertigt, in der die hieroglyphische Schreibung in die entsprechenden Laute umgesetzt wird. Sinn der Transkription ist es, sich anhand eines typographisch einfacheren Schriftsystems über die Lesung des hieroglyphischen Textes zu verständigen. Da die ägyptologischen Transkriptionssysteme nur Laute und Wortstrukturmerkmale – und insbesondere keine Determinative – wiedergeben, ist dieser Vorgang nur in die eine Richtung eindeutig. Das heißt, hieroglyphische Repräsentationen lassen sich aus einem Text in ägyptologischer Transkription nicht mehr rückgewinnen, wenngleich Vorschläge zur eindeutigen Wiedergabe der Hieroglyphen entsprechend dem bei der Keilschrift angewandten System gemacht wurden. [26] Für die Umschrift werden verschiedene Systeme verwendet, die sich allerdings nicht grundlegend, sondern lediglich in der visuellen Ausgestaltung der Transkriptionszeichen unterscheiden. Beispielsweise wird der Laut, der durch die Hieroglyphe
wiedergegeben wird (meist als IPA /tš/ gedeutet), je nach Transkriptionssystem entweder ṯ (so seit der „Berliner Schule“ Adolf Ermans ) oder neuerdings von einem Teil der Wissenschaftler č (so insbesondere die „Tübinger Schule“ Wolfgang Schenkels ) transkribiert. Im Internet und für Zeichenbelegungen von Fonts ist die Kodierung der Umschrift nach „Manuel de Codage“ üblich.
Transkriptionssysteme wichtiger ägyptologischer Werke
Neben den phonetischen Umschriftzeichen enthalten die meisten Transkriptionssysteme auch sogenannte Strukturzeichen, die Morpheme voneinander abgrenzen, um die morphologische Struktur der Wörter zu verdeutlichen. So wird von bestimmten Forschern die altägyptische Verbform jnsbtnsn „diejenigen, die sie verschlungen haben“ [28] als j.nsb.tn=sn transkribiert, um die verschiedenen Präfixe und Suffixe zu kennzeichnen. Die Verwendung der Strukturzeichen ist noch weniger einheitlich als die phonetischen Transkriptionen – neben völlig strukturzeichenlosen Systemen, wie dem, das unter anderem in Elmar EdelsAltägyptischer Grammatik (Rom 1955/64) Verwendung fand, gibt es Systeme mit bis zu fünf Strukturzeichen ( Wolfgang Schenkel[29] ). Auch einzelne Zeichen werden nicht einheitlich benutzt; so dient der einfache Punkt („.“) in der Umschrift der Berliner Schule zur Trennung der Suffixpronomina, in einigen jüngeren Systemen dagegen zur Markierung der nominalen Feminin-Endung. Während James P. Allen ein Präfix j bestimmter Verbformen mit einem einfachen Punkt abtrennt, hat Wolfgang Schenkel hierfür den Doppelpunkt („:“) vorgeschlagen.
Hieratische Texte werden vor der Transkription in Umschrift häufig erst in Hieroglyphen überführt ( Transliteration ) und so veröffentlicht, damit die Identifizierung der Schriftzeichen mit entsprechenden Hieroglyphen verdeutlicht werden kann. Die Identifizierung der kursiven Schriftzeichen ist nur durch Spezialisten durchführbar und nicht von allen mit der Hieroglyphenschrift Vertrauten einfach nachzuvollziehen. Demotische Texte hingegen werden, weil der Abstand zu den Hieroglyphen zu groß ist, üblicherweise nicht erst transliteriert, sondern direkt in Umschrift transkribiert.
Die Bedeutungen der Bezeichnungen „Transkription“ und „Transliteration“ sind nicht konsistent; in manchen ägyptischen Grammatiken, besonders im englischen Sprachgebrauch, werden die Begriffe Transkription und Transliteration andersherum verwendet.
Darstellung von Transkriptionszeichen auf Computersystemen
Sämtliche für die ägyptologischen Transkriptionen verwendete Zeichen sind im internationalen Zeichenkodierungs-Standard Unicode enthalten. Zuletzt wurde im März 2019 das ägyptologische Jod in den Unicode-Standard aufgenommen ( Unicodeblock Lateinisch, erweitert-D ). [30] Es sind allerdings nicht alle Zeichen in allen Fonts vorhanden, sodass sich u. U. die Benutzung spezieller Fonts wie New Athena Unicode[31] empfiehlt.
In Transkriptionen sind nur die Kleinbuchstaben üblich; Unicode enthält jedoch für alle diese Buchstaben auch Großbuchstaben-Varianten, die beispielsweise in Überschriften verwendet werden können.
Wegen der Bedeutung der Ägyptologie in derPopulärwissenschaft wurden die üblichen Umschriftzeichen bei der 2018 erfolgten Überarbeitung der deutschen Tastaturbelegungs -Norm DIN 2137 berücksichtigt. Somit können diese Zeichen mit der deutschen Standard-Tastaturbelegung E1 eingegeben werden.
Sonderbuchstaben und Zeichen für ägyptologische Transkriptionen [32]
(a) Sofern hier ein Einzelzeichen tabelliert ist, ist der Unicode-Name identisch zum Kleinbuchstaben nach Ersetzung von „ small “ durch „ capital “.
(b) Nur von einzelnen Autoren verwendet; in populärwissenschaftlichen Texten unüblich.
(c) Ersatzdarstellung, da in der speziellen Gestaltung nicht in Unicode enthalten.
(d) Als Ersatzdarstellung wird oft die Ziffer 3 verwendet.
(e) Die „invertierte Breve unterhalb“ ist in der Tastaturbelegung E1 als Lautschriftzeichen enthalten.
(f) Nur von einzelnen Autoren und nur zur Transkription der demotischen Schrift verwendet. Nicht in die Tastaturbelegung E1 aufgenommen, da nicht für Hieroglyphen-Transkription verwendet.
(g) Nur von einzelnen Autoren und nur zur Transkription der demotischen Schrift verwendet. (In der Tastaturbelegung E1 für Tshivenda enthalten.)
(h) Dies sind trotz ihres Namens die auch in Texten zu verwendenden Winkelklammern , da die ursprünglich dafür in Unicode vorgesehenen Zeichen U+2329/U+232A deprecated sind. [33]
Ersatzdarstellungen für das ägyptologische Jod
Da das erst im März 2019 zu Unicode hinzugefügte ägyptologische Jod in vielen Fonts noch nicht umgesetzt ist, wurden und werden dafür verschiedene Workarounds genutzt:
(a) unterstützt ua von den Fonts Junicode und New Athena Unicode .[31]
Darstellungen mit Nicht-Unicode-Fonts
Da erst seit 2019 alle für ägyptologische Transliterationen erforderliche Zeichen in Unicode zur Verfügung stehen, sind für zahlreiche wissenschaftliche Projekte weiterhin Nicht-Unicode-Fonts in Verwendung, die die benötigten Zeichen auf anderen Codepunkten enthalten als durch Unicode standardisiert. Neben allerlei privaten Fonts sind in der Wissenschaft insbesondere die TrueType -Fonts „Transliteration“ [36] des CCER und „Trlit_CG Times“ [37] weit verbreitet, in denen das Transkriptionssystem des Wörterbuchs der Aegyptischen Sprache von Erman und Grapow und von Alan GardinersEgyptian Grammar weitestgehend genau auf die Tastaturbelegung des Manuel de Codage (siehe oben) abgebildet wird. Einen Zeichensatz des Ägyptologen Friedrich Junge , mit dem alle gängigen Transkriptionssysteme wiedergegeben werden können, der aber hinsichtlich der Tastaturbelegung vom Manuel de Codage abweicht, stellt die Zeitschrift Lingua Aegyptia zur Verfügung (Umschrift_TTn). [38]
Literatur
(chronologisch sortiert)
Einführungen
WV Davies: Egyptian Hieroglyphs . 5th Imprint. British Museum Press, London 1992, ISBN 0-7141-8063-7 , ( Reading the past ).
Karl-Theodor Zauzich : Hieroglyphen ohne Geheimnis. Eine Einführung in die altägyptische Schrift für Museumsbesucher und Ägyptentouristen (= Kulturgeschichte der Antiken Welt . Band 6). Herausgegeben vom Verein zur Förderung des Ägyptischen Museums in Berlin-Charlottenburg eV 11. Auflage. von Zabern, Mainz 2000, ISBN 3-8053-0470-6 ( ISSN0937-9746 ).
Marc Collier, Bill Manley: Hieroglyphen. Entziffern, lesen, verstehen . Knaur, München 2001, ISBN 3-426-66425-9 , (Originalausgabe: How to read Egyptian hieroglyphs . British Museum Press, London 1998, ISBN 0-7141-1910-5 ).
Gabriele Wenzel : Hieroglyphen. Schreiben und Lesen wie die Pharaonen . 3. Auflage, Nymphenburger, München 2003, ISBN 3-485-00891-5 .
Bridget McDermott: Hieroglyphen entschlüsseln. Die Geheimsprache der Pharaonen lesen und verstehen. Area, Erftstadt 2006, ISBN 978-3-89996-714-2 .
Petra Vomberg, Orell Witthuh: Hieroglyphenschlüssel . Harrassowitz, Wiesbaden 2008, ISBN 978-3-447-05286-3 .
Hartwig Altenmüller : Einführung in die Hieroglyphenschrift (= Einführungen in fremde Schriften. ) 2., überarbeitete und erweiterte Auflage, Buske, Hamburg 2010, ISBN 978-3-87548-535-6 .
Lesley Adkins, Roy Adkins: Der Code der Pharaonen . Lübbe, Bergisch Gladbach 2002, ISBN 3-7857-2043-2 .
Markus Messling: Champollions Hieroglyphen, Philologie und Weltaneignung . Kadmos, Berlin 2012, ISBN 978-3-86599-161-4 .
Grammatiken mit Zeichenlisten
Adolf Erman : Neuaegyptische Grammatik. 2. völlig umgestaltete Auflage. Engelmann, Leipzig 1933, (Umfassende Darstellung der Eigenheiten der neuägyptischen Schreibungen: §§ 8–42).
Herbert W. Fairman: An Introduction to the Study of Ptolemaic Signs and their Values. In: Le Bulletin de l'Institut français d'archéologie orientale. Nr. 43, 1945, ISSN0255-0962 , S. 51–138.
Alan Gardiner : Egyptian Grammar. Being an introduction to the study of hieroglyphs. Third edition, revised. Oxford University Press, London 1957, (Zuerst: Clarendon Press, Oxford 1927), (Enthält die ausführlichste Version der Gardiner-Liste , der Standard-Hieroglyphenliste, sowie eine umfangreiche Darstellung des Schriftsystems).
Elmar Edel : Altägyptische Grammatik (= Analecta Orientalia, commentationes scientificae de rebus Orientis antiqui. Band 34/ 39). Pontificium Institutum Biblicum, Rom 1955–1964, (Bietet in §§ 24–102 eine sehr umfangreiche Darstellung der Schreibregeln und der Prinzipien der Hieroglyphen), (Dazu erschienen: Register der Zitate . Bearbeitet von Rolf Gundlach. Pontificium Institutum Biblicum, Rom 1967).
Jochem Kahl : Das System der ägyptischen Hieroglyphenschrift in der 0.–3. Dynastie. Harrassowitz, Wiesbaden 1994, ISBN 3-447-03499-8 , (= Göttinger Orientforschungen. Reihe 4: Ägypten. 29, ISSN0340-6342 ), (Zugleich: Tübingen, Univ., Diss., 1992).
James P. Allen: Middle Egyptian. An Introduction to the Language and Culture of Hieroglyphs. Cambridge 2000, ISBN 0-521-77483-7 , (Lehrgrammatik mit Übungstexten, geht auch ausführlich auf den kulturellen Kontext der Texte ein).
Pierre Grandet, Bernard Mathieu: Cours d'égyptien hiéroglyphique. Nouvelle édition revue et augmentée, Khéops, Paris 2003, ISBN 2-9504368-2-X .
Friedrich Junge : Einführung in die Grammatik des Neuägyptischen. 3. verbesserte Auflage. Harrassowitz, Wiesbaden 2008, ISBN 978-3-447-05718-9 , (Zu den Schreibmaterialien, der Transkription und Transliteration §§ 0.3 + 0.4; zu den Eigenheiten der neuägyptischen Schreibungen § 1).
Daniel A. Werning: Einführung in die hieroglyphisch-ägyptische Schrift und Sprache. Propädeutikum mit Zeichen- und Vokabellektionen, Übungen und Übungshinweisen , 3. verb. Ausg., Humboldt-Universität zu Berlin, Berlin 2015. doi : 10.20386/HUB-42129 .
Digitale Einführungsgrammatiken online
Daniel A. Werning: Digitale Einführung in die hieroglyphisch-ägyptische Schrift und Sprache . Berlin, Humboldt-Universität zu Berlin 2018-…, PID: http://hdl.handle.net/21.11101/0000-0007-C9C9-4 .
Rainer Hannig : Großes Handwörterbuch Ägyptisch-Deutsch. (2800 – 950 v. Chr.). Die Sprache der Pharaonen. Marburger Edition. 4. überarbeitete Auflage. von Zabern, Mainz 2006, ISBN 3-8053-1771-9 , (= Hannig-Lexica. Band 1); (= Kulturgeschichte der Antiken Welt . Band 64, ISSN0937-9746 ), (Enthält die Gardinerliste sowie eine erweiterte Zeichenliste).
Rainer Hannig , Petra Vomberg: Wortschatz der Pharaonen in Sachgruppen (= Hannig Lexica. Band 2). 2. Auflage, von Zabern, Mainz 2012, ISBN 978-3-8053-4473-9 .
Wolfgang Kosack : Ägyptische Zeichenliste I. Grundlagen der Hieroglyphenschrift. Definition, Gestaltung und Gebrauch ägyptischer Schriftzeichen. Vorarbeiten zu einer Schriftliste. Christoph Brunner, Basel 2013, ISBN 978-3-9524018-0-4 .
Wolfgang Kosack : Ägyptische Zeichenliste II. 8500 Hieroglyphen aller Epochen. Lesungen, Deutungen, Verwendungen gesammelt und bearbeitet. Christoph Brunner, Berlin 2013, ISBN 978-3-9524018-2-8 .
Sonstiges
Christian Leitz : Die Tempelinschriften der griechisch-römischen Zeit. 3. verbesserte und aktualisierte Auflage. Lit, Münster 2009, ISBN 978-3-8258-7340-0 , (= Quellentexte zur ägyptischen Religion. Band 1), (= Einführungen und Quellentexte zur Ägyptologie. Band 2), (Mit Verweisen auf ältere Verzeichnisse der ptolemäischen Hieroglyphen). Inhalt (PDF; 230 KB) .
Siegfried Schott : Hieroglyphen. Untersuchungen zum Ursprung der Schrift. Verlag der Wissenschaften und der Literatur in Mainz (in Kommission bei Franz Steiner Verlag, Wiesbaden), Mainz 1950 (= Abhandlungen der Akademie der Wissenschaften und der Literatur. Geistes- und sozialwissenschaftliche Klasse. Jahrgang 1950, Band 24).
↑Geoffrey Barraclough, Norman Stone: The Times Atlas of World History. Hammond Incorporated, Maplewood, New Jersey 1989, ISBN 978-0-7230-0304-5 , S. 53. ( [1] auf archive.org)
↑Günter Dreyer: Umm el-Qaab I, Das prädynastische Königsgrab Uj und seine frühen Schriftzeugnisse . von Zabern, Mainz 1998, ISBN 3-8053-2486-3 .
↑Francis Amadeus Karl Breyer: Die Schriftzeugnisse des Prädynastischen Königsgrabes Uj in Umm el-Qaab: Versuch einer Neuinterpretation. In: The Journal of Egyptian Archaeology. Nr. 88, 2002, S. 53–65.
↑Richard Lepsius: Lettre à M. Rosellini sur l'alphabet hiéroglyphique. Rom 1837.
↑A. Gardiner: Egyptian Grammar: Being an introduction to the study of hieroglyphs. Oxford 1927.
↑Zu möglichen Ausnahmen vergleiche: Wolfgang Schenkel: Rebus-, Buchstabiersilben- und Konsonantenschrift . In: Göttinger Miszellen. Band 52, Göttingen 1981, S. 83–95.
↑laut Erik Hornung : Einführung in die Ägyptologie. Stand ; Methoden ; Aufgaben. 7., unveränderte Auflage, Wissenschaftliche Buchgesellschaft, Darmstadt 2010, ISBN 978-3-534-23641-1 , S. 22f.
↑Wolfgang Schenkel: Glottalisierte Verschlusslaute, glottaler Verschlusslaut und ein pharyngaler Reibelaut im Koptischen, Rückschlüsse aus den ägyptisch-koptischen Lehnwörtern und Ortsnamen im Ägyptisch-Arabischen. In: Lingua Aegyptia. Nr. 10, Göttingen 2002, S. 1–57, besonders S. 32 ff. ISSN0942-5659 ( online )
↑mḥr nach Joachim Friedrich Quack: Zum Lautwert von Gardiner Sign-List U 23 . In: Lingua Aegyptia. Nr. 11, Göttingen 2003, S. 113–116. ISSN0946-8641
↑Daniel A. Werning: §8, Funktion von Klassifikatoren . (Digitale Einführung in die hieroglyphisch-ägyptische Schrift und Sprache) Humboldt-Universität zu Berlin, 14. Mai 2018.
↑So die Lesung bei E. Edel: Altägyptische Grammatik. S. 605. Vgl. aber: njw.t bei A. Gardiner: Egyptian Grammar. Oxford 1927, S. 498 und in Anlehnung daran Hannig: Handwörterbuch. S. 414.
↑P. Lacau: Suppressions et modifications de signes dans les textes funéraires. In: Zeitschrift für ägyptische Sprache und Altertumskunde. Leipzig 1914, Nr. 51, S. 1 ff. (Nachdruck: Biblio, Osnabrück 1975), ISSN0044-216X .
↑Wolfgang Helck : Die Beziehungen Ägyptens zu Vorderasien im 3. und 2. Jahrtausend v. Chr (= Ägyptologische Abhandlungen. Band 5). 2. Auflage, Harrassowitz, Wiesbaden 1971, S. 505–575, ISBN 3-447-01298-6 .
↑H. Brunner: Schule . In: Lexikon der Ägyptologie . Harrassowitz, Wiesbaden 1984, Spalte 741–743, ISBN 3-447-02489-5 .
↑Jan Buurman, Nicolas Grimal unter anderem: Inventaire des signes hiéroglyphiques en vue de leur saisie informatique: manuel de codage des textes hiéroglyphiques en vue de leur saisie sur ordinateur (= Informatique et Egyptology. Band 2). De Boccard, Paris 1988.
↑E. Edel: Altägyptische Grammatik . § 103; Wolfgang Schenkel: Aus der Arbeit an einer Konkordanz zu den altägyptischen Sargtexten (= Göttinger Orientforschungen. 4. Reihe. Band 12). Harrassowitz, Wiesbaden 1983, ISBN 3-447-02335-X .
↑Carsten Peust: Egyptian phonology : an introduction to the phonology of a dead language (= Monographien zur ägyptischen Sprache. Band 2). Peust & Gutschmidt, Göttingen 1999, ISBN 3-933043-02-6 .
)
) 
) 
) (d)
( Alt Gr + k ) – b / B
( Alt Gr + f ) – h
/ 
)
( Alt Gr + z ) – i / I
)
( Alt Gr + ö ) – h / H
( Alt Gr + u ) – h / H
( Alt Gr + h ) – h
– s / S
( Alt Gr + t ) – s / S
– t / T
