Amarna-brieven

EA 161 (voorzijde), Aziru van Amurru naar de farao

De zogenaamde Amarna-brieven uit het Amarna-archief zijn een uitgebreide vondst van kleitabletten in Akkadisch spijkerschrift in de paleisarchieven van farao Achnaton uit zijn woonplaats Achet-Aton , het huidige Tell el Amarna in Egypte.

omstandigheden vinden

Het Koninklijk Archief in Amarna

WM Flinders Petrie , die archeologisch het Koninklijk Archief in Amarna heeft opgegraven en andere kleitabletten heeft ontdekt.

De Amarna-letters zijn vernoemd naar de plaats waar ze zijn gevonden el-Amarna , waarna ze meestal worden afgekort als EA. Er zijn verschillende berichten over de exacte omstandigheden van de vondst. ^[1] Fellachen vond de kleitabletten met spijkerschrift waarschijnlijk in 1887 toen ze op zoek waren naar de oudheid, mergel groeven om hun velden te bemesten of bakstenen uit de ruïnes verwijderden voor hergebruik. De eerste vondsten hebben waarschijnlijk meer "schatzoekers" aangetrokken. Tijdens het proces werden sommige stukken opzettelijk of onvrijwillig gebroken en vernietigd, of ze bevonden zich al sinds de oudheid in deze toestand. Iets meer dan 300 van de tabletten kwamen via diverse kanalen in de antiekhandel in Caïro terecht en van daaruit naar tal van Europese musea en het Egyptisch Museum in Caïro . ^[2]

Van november 1891 tot maart 1892 ^[3] voerde WM Flinders Petrie systematische opgravingen uit op het puinveld van Amarna en ontdekte veel van de gebouwen van de stad. In een gebouw ten oosten van het Koninklijk Paleis, ten zuiden van de grote tempel en nabij de noordhoek van de kleine tempel (die Petrie nummer 19 noemde), vond hij nog meer spijkerschrifttabletten en een kleine kleicilinder met spijkerschrift. ^[4] Hij identificeerde het gebouw als een koninklijk archief, zoals gestempelde stenen waren gemarkeerd: de locatie van de archieven van het paleis van de koning . ^{[5] Het is} vrijwel zeker dat de andere Amarna-brieven ook in een kamer ten zuidoosten van dit huis zijn gevonden. Petrie's bevindingen waren geconcentreerd in twee vuilnisbakken in de buurt van deze kamer. Omdat de kuilen deels onder de muren van de zuidoostelijke kamer zaten, zijn de brieven hier waarschijnlijk weggegooid voordat het gebouw werd gebouwd. ^[6]

Van de 22 kleitabletfragmenten uit de Petrie-opgraving bevatten er slechts zeven relevante brieven. ^[7] Van 1907 tot 1979 kwamen nog eens 24 panelen aan het licht. ^[8] Van de 382 tabellen die vandaag bekend zijn, zijn 32 geen brieven of bijbehorende inventarislijsten, maar mythen en heldendichten uit de Mesopotamische geschreven cultuur, lettergreeptabellen , lexicale teksten, een geschiedenis van Hurritische oorsprong en een lijst van Egyptische woorden in syllabisch spijkerschrift en hun Babylonische equivalenten. ^[9]

Jörgen A. Knudtzon verdeelde de Amarna-brieven in twee delen: eerst de internationale correspondentie, daarna de correspondentie met de Egyptische vazallen. Hij wees die van de internationale correspondentie tegen de klok in toe aan de respectieve rijken: Babylonië (EA 1-14), Assyrië (EA 15-16), Mitanni (EA 17.19-30), Arzawa (EA 31-32), Alašija (EA 33- 40) en Hettitische rijk (EA 41-44). De tweede en veel grotere groep brieven die hij van noord naar zuid aan de vazallen toewees. Binnen de toegewezen gebieden zijn ze chronologisch gerangschikt volgens paleografische criteria en interne logica. ^[10]

taal

De letters zijn geschreven in spijkerschrift en, op enkele uitzonderingen na, in het Oud-Babylonisch, een dialect van de Akkadische taal , maar onthullen ook Kanaänitische invloed. De vertaling van de brieven veroorzaakte buitengewone moeilijkheden. De taal is het product van een lange ontwikkeling in diplomatie , er is bijna niets bekend over vóór de Amarna-periode . In de Amarnabrieven staan logogrammen die in de Babylonische schrijfscholen al lang vervangen waren door nieuwe (tegelijkertijd in de Amarnaperiode), en oude spellingen werden behouden, soms vermengd met moderne. ^[11] Dit betekent dat slechts een paar schrijvers in de oudheid deze lingua franca van diplomaten onder de knie hadden, en het is tegenwoordig des te moeilijker om het te vertalen: "Het is niet genoeg voor een beginnende vertaler om Akkadisch te kunnen spreken, hij moet ook een specialist zijn in Hebreeuws en Ugaritisch Maar bovenal moet hij de letters zo precies kennen dat hij weet wat hij van elk van hun auteurs kan verwachten." ^[12]

De vertalingen van de Noorse taalkundige voor Semitische talen Jörgen Alexander Knudtzon uit 1915 ^[13] en door William L. Moran uit 1987 zijn toonaangevend. ^[14]

chronologie

Ook de relatieve en absolute chronologie van de Amarna-brieven levert nog steeds grote onderzoeksproblemen op. De brieven waren niet gedateerd en alleen de koningen van Mitanni, Babylon en Assyrië noemden Farao. ^[15] De koning van Alašija sprak de "Koning van Egypte" toe en dat deden de vazallen ook, als ze geen andere termen kozen zoals "Mijn God" of "De Zon".

De hiëratische notitie van een schriftgeleerde op EA 23 geeft een belangrijke aanwijzing: het 36ste jaar van de regering van Amenhotep III als datum van ontvangst . Aan. De andere brieven aan Amenhotep III. zijn hoogstwaarschijnlijk onderdeel van de afgelopen vijf jaar, dus het archief begint rond het 30e jaar van deze koning.

De vraag naar het einde van de Amarna-correspondentie is veel moeilijker te beantwoorden. Dit hangt over het algemeen samen met de chronologische moeilijkheden aan het einde van de Amarna-periode . ^{[16] De} beslissende vraag is of Toetanchamon nog brieven in Amarna ontving of dat het corpus van de tekst eerder eindigt. De hiëratische inscriptie van een jaartal 12 (Akhnaton) op EA 254 wordt algemeen beschouwd als de terminus post quem ^[17] maar Moran sluit een lezing als jaar 32 (Amenhotep III) niet uit. ^[18] Bovendien zijn de vermeldingen van Meritoton in plaats van Nefertiti een aanwijzing. ^[19]

Al onder Semenchkare begon het herstel van de oude omstandigheden van vóór de Amarna-periode en een compromisherstel van de Amon-cultus. Ook Toetanchamon zette aanvankelijk deze “zachte” terugkeer naar het oude geloof voort. Op een gegeven moment introduceerde hij een meer compromisloze restauratie door zijn naam te veranderen van Toetanchaton in Toetanchamon en de residentie van Amarna op te geven ten gunste van Memphis . ^[20] Volgens Erik Hornung "spelen Aton en zijn hogepriester nog steeds een belangrijke rol in de inscripties op het schip van het 2e regeringsjaar". ^[21]

Rolf Krauss daarentegen gaat ervan uit dat Amarna waarschijnlijk in het eerste jaar van Toetanchamon is achtergelaten:

Bovendien was de brief EA 9 gericht aan een koning genaamd Nibhuruia. Vanuit filologisch oogpunt is een vergelijking met Toetanchamons troonnaam Nb-ḫprw-Rˁ het meest waarschijnlijk, maar Achnatons troonnaam Nfr-ḫprw-Rˁ kan niet volledig worden uitgesloten (zie in dit verband de Dahamunzu-affaire: Nibhururia ).

Edward Fay Campbell denkt dat het mogelijk is dat Toetanchamon nog wel brieven EA 9, 210 en 170 heeft ontvangen in Amarna, maar dat ze daar nogal “per ongeluk” naartoe zijn gestuurd. ^[23] De veronderstelling dat Toetanchamon de geadresseerde is van EA 9 leidt volgens Hornung tot zulke onwaarschijnlijke conclusies dat de gelijkstelling van Nibhuruia met Achnaton zeker niet overhaast moet worden uitgesloten. Ook gaat hij ervan uit dat alleen die brieven in Amarna zijn achtergebleven die niet meer up-to-date waren toen de woning werd verplaatst. ^[24] Dit alles suggereert voor Hornung dat het Amarna-archief spoedig eindigt na het 12e regeringsjaar van Achnaton, voor of bij het begin van het mederegentschap Semenchkares. ^[19]

William Moran structureerde de internationale correspondentie opnieuw als volgt: ^[25]

• Babylonië: de laatste jaren Amenhotep III. tot de late jaren van Achnaton of tot het eerste jaar van Toetanchamon (als EA 9 daadwerkelijk aan Toetanchamon was gericht).
• Assyrië: Tot de late jaren van Achnaton, of later.
• Mitanni: jaar 30 Amenhotep III. tot de vroege jaren van Achnaton (ervan uitgaande dat er geen cogenence was)
• Arzawa: Tijd van Amenhotep III.

De internationale correspondentie

In de late bronstijd was het gebied rond de oostelijke Middellandse Zee verdeeld onder een paar grootmachten die zichzelf zagen als leden van een exclusieve "club" die in de literatuur vaak de "Great Powers Club" wordt genoemd. ^[26] Dienovereenkomstig spraken de koningen van de grote rijken elkaar aan als 'broeders' in diplomatieke correspondentie. De Amarna-brieven maken deel uit van een gevestigde diplomatie, maar er is niets archeologisch bewaard gebleven uit vroegere tijden.

Babylonië (EA 1-14)

Babylonië onder de Kassieten

Ruïnes van de stad Babylon in wat nu Irak is

In de 19e eeuw voor Christus Babylon was nog een staat oa in Mesopotamië. Hammurapi I van Babylon slaagde erin de regio onder zijn leiding te verenigen - een halve eeuw voordat het Hettitische rijk zich in centraal Anatolië vestigde. De opvolgers van Hammurapi konden de heerschappij 150 jaar vasthouden voordat deze eindigde met de Hettitische aanval door Mursili I. Mursili verloor al snel weer interesse en de Kassieten namen de heerschappij over. ^[27] Mogelijk waren ze verbonden met Mursili. ^[28]

De Kassite-koning Kadašman-Enlil I leidde met Amenophis III. Correspondentie. In EA 1 verwijst Kadašman-Enlil I. naar een brief die Amenhotep III hem gaf. heeft verzonden. Amenhotep III eist een dochter van Kadašman-Enlil I om te trouwen, hoewel hij al getrouwd is met zijn zus, die hem zijn vader gaf. Kadašman-Enlil Ik stuurde boodschappers naar het Egyptische hof, maar ze konden zijn zus niet langer identificeren. Amenhotep bood hen de dochter van een andere Aziaat aan omdat zijn zus al was overleden. Amenophis antwoordde: "Als je dochter echt was gestorven, wat had het dan voor zin om het te verbergen?" Bovendien waren de boodschappers enkele "niemanden" die de prinses niet eens kende.

Kadašman-Enlil I. stemt in met de "bruidshandel" (EA 2) en wanneer de gewenste dochter de huwbare leeftijd heeft bereikt, kondigde hij aan dat ze een delegatie moest ophalen (EA 3). Hij klaagt ook dat hij alleen goud van slechte kwaliteit heeft gekregen, Amenhotep III. houd zijn boodschappers tegen en hij is niet uitgenodigd voor het festival. Kadašman-Enlil eist ook een Egyptische dochter, waarop Amenophis antwoordt: "Sinds onheuglijke tijden is er aan niemand een dochter van de koning van Egypte gegeven." ^[29] (EA 4) De Babylonische koning zou tevreden zijn geweest met de dochter van een andere Egyptenaar, maar met Nobody neemt zijn afkomst zeer serieus. Maar zelfs deze wens wordt hem geweigerd en daarom dringt hij aan op waardevolle geschenken. Amenophis stuurt hem meubels voor het nieuwe koninklijke paleis in Babylon en belooft meer geschenken wanneer de prinses arriveert (EA 5).

Burna-buriaš II. , De opvolger van Kadašman-Enlil I, verzekert Amenophis III. zijn vriendschap en dat geschenken moeten blijven worden uitgewisseld (EA 6). Onder Amenhotep IV bekoelden de Egyptisch-Babylonische betrekkingen. Amenhotep IV informeerde niet naar het welzijn van Burna-buriaš II toen hij ziek was. De twee koningen hebben elkaar blijkbaar niet meer nodig, maar willen de vriendschap in stand houden. (EA7)

Desalniettemin vraagt ​​Burna-buriaš II om veel goud, dat hij dringend nodig heeft voor een tempelgebouw (EA 7, EA 9), dat hij uiteindelijk ontvangt, zij het in zeer inferieure kwaliteit (EA 10). In EA 8 vraagt ​​Burna-buriaš II aan Amenhotep IV om schadevergoeding voor een aanval op een handelsambassade die werd aangevallen in Kanaän, dat bij Egypte hoort. Hij waarschuwt: „Stuur de mannen die mijn dienaren hebben vermoord terecht en wreek hun bloed. En als je ze niet executeert, zullen ze opnieuw doden, of het nu een van mijn karavanen is of je eigen boodschappers, en dus zullen de boodschappers tussen ons worden afgesneden. " ^[30]

EA 8 en 9 getuigen ook van de opkomst van Assyrië onder de oude oosterse grootmachten. Burna-buriaš beschouwt de Egyptisch-Assyrische toenadering met bezorgdheid en probeert deze te voorkomen:

Amenhotep IV verlangt ook naar een Babylonische prinses. Nadat de voor hem bestemde prinses stierf aan een epidemie, was hij verzekerd van een volgende. Hij stuurt een (vermeend) slechte escorte van slechts vijf auto's om ze op te halen. Onder Amenhotep III. de gezant werd vergezeld door 3.000 mannen (EA 11). Ook in een latere fase zijn er blijkbaar nog dynastieke huwelijken, zoals blijkt uit de inventarissen van bruidsschat en bruidsprijs (EA 13 en 14). ^[32]

Assyrië (EA 15-16)

Het kerngebied van de Assyriërs (rood).

Het Centraal-Assyrische rijk aan het einde van de 13e eeuw voor Christus Chr.

In het 2e millennium voor Christus Assyrische kooplieden richtten een handelsnetwerk op in Oost- en Centraal-Anatolië. De economische successen maakten het ontstaan ​​van het oude Assyrische rijk mogelijk, een stadstaat met het centrum in Aššur aan de oevers van de Tigris , ten noorden van de monding van de kleine Zab. Rond 1760 wist de Babylonische koning het rijk te veroveren en vervolgens te beheersen. Toen Babylon ongeveer 170 jaar later door de Hettieten werd veroverd, viel het gebied steeds meer in handen van de opkomende Mitanni. De Mitanni-koning Sauštatar plunderde de stad Aššur. Assyrië is bijna volledig van de kaart verdwenen. Slechts een paar koninklijke dynastieën overleefden, die de basis vormden voor de heropleving van grote macht, vooral na de vernietiging van de Mitanni door de Hettieten. Eriba-Adad I (1380 BC - 1354 BC) bevrijdde Assyrië van de Mitanni en Aššur-uballiṭ I (1353 BC - 1318 BC) kon zijn onafhankelijkheid consolideren en nam delen ervan over van de Mitannische heerschappij. ^[33]

De twee Amarna-letters EA 15 en 16 getuigen van deze machtsstijging van de vroege Centraal-Assyrische heersers.De eerste brief is een voorzichtig eerste contact door Aššur-uballiṭ I:

In de tweede brief lijkt de Assyrische koning veel zelfverzekerder. Hij noemt zichzelf "Grote Koning" en spreekt de Egyptische koning aan als een "broeder". Hij klaagt over de gierige gift van de Egyptische koning en eist veel goud, want “Goud is in uw land (zoals) aarde; je verzamelt het (gewoon van de grond)”. Bovendien worden zijn ambassadeurs ervan weerhouden terug te keren uit Egypte. ^[35]

Mitanni (EA 17-30)

Locatie van het Middenrijk

Brief van Tušratta van Mitanni aan Amenhotep III.

Uitgave van de Hurritische brief van Tušratta aan Amenophis III. door O. Schröder

Met het einde van de Egyptische interventies tegen de Mitanni na het bewind van Thoetmosis III. hun expansie-inspanningen namen toe onder Saustatara I, vooral tegen Assyrië, waar ze culmineerden in de plundering van de stad Assur. Het gebied ten zuiden van Alalach , dat in handen was van Kadesh , konden ze ook via een alliantie in hun invloedssfeer brengen. Dit onthulde inspanningen in de richting van de Middellandse Zee, maar de regio diende ook als buffer tegen Egypte. De Hettitische koning Tudhalija I stelde de ambities van Saustatara duidelijke grenzen. De regio Kizzuwatna zou aan het Hettitische rijk kunnen worden gehecht. Zo was de toegang tot Syrië ook in Hettitische handen. ^[36]

Artatama I , de opvolger van Saustatara I, begon onderhandelingen met Egypte in het licht van de Hettitische dreiging om Egyptische inmenging te voorkomen. Een vredesakkoord met de Mitanni was ook in het belang van Egypte. Hierdoor ontstond een dynastieke verbinding tussen de twee rijken. In de brief EA 29 aan Achnaton vermeldt Tušratta von Mitanni het huwelijk van Thoetmosis IV met een dochter van Artatama en dat de farao zeven keer om de hand van de Mitanni-prinses moest vragen voordat de Mitanni-koning instemde met het huwelijk. Dit feit werd al gezien als een teken van de toenemende macht van het Mitanni-rijk. ^[37] Anderen zagen het als puur diplomatiek geklets. ^[38] Het is aannemelijk dat Tušratta achteraf gezien het eenzijdige verband in een beter daglicht wilde zetten.

Met deze verbinding tussen Artatama en Thoetmosis IV veranderde de situatie in het Midden-Oosten. Egypte beperkte zich tot de controle over het gebied tot aan Amurru , Kadesch en Ugarit . Sinds Arnuwanda I, een zwakke koning, regeerde in Ḫatti , kon het Mitanni-rijk zich consolideren. ^[39]

Amenhotep III onderhoudt goede relaties met Šuttarna II , opvolger van Artatama, die worden versterkt door een ander huwelijk: In het 10e regeringsjaar trouwt Amenophis III. een dochter van Šuttarna genaamd Giluḫepa. ^[40]

Op een gegeven moment breekt het diplomatieke verkeer af en zal het pas rond het 30e regeringsjaar van Amenhotep III worden hervat. opgenomen door de jonge koning Tušratta van Mitanni. Tušratta vat de gebeurtenissen in EA 17 samen: Na de dood van Suttarna II volgde zijn zoon Artaššumara de Mitannic-troon op, die werd vermoord door een officier genaamd Uthi. Tušratta meldt dat hij de moordenaars van Artaššumaras heeft vernietigd. Nu probeert hij terug te keren naar de goede relaties van zijn vader.

De rol van de Hettieten in de onrust op de Mitannische troon blijft onduidelijk. Misschien probeerden ze met Artaššumara een anti-koning op te bouwen, ^[41] omdat tegelijkertijd een aanval van Šuppiluliuma I op Mitanni wordt gemeld. Aanvankelijk was de opmars van de Suppiluliuma tegen de Mitanni niet succesvol. Het leidde alleen tot de heropleving van de Egyptisch-Mitannische alliantie. ^[42]

In EA 18 vraagt ​​Tušratta om een ​​plechtige ambassade om hem als koning te erkennen. Blijkbaar was de brief voorafgegaan door een onsuccesvol verzoek. De erkenning van de Egyptische koning lijkt hem belangrijk om zijn positie te versterken. De langdurige onderhandelingen over het huwelijk van Tušratta's dochter, Taduchepa , met Amenophis III volgen in de volgende brieven. (EA 19, EA 22), waarvan Amenhotep III in het 36e jaar uiterlijk. zijn voltooid (EA 23). Amenhotep betaalde blijkbaar een buitengewoon royale bruidsprijs.

EA 23 is de brief bij de verzending van het standbeeld van Ishtar uit Nineve, dat al in Egypte was ten tijde van Tušratta's vader Suttarna. Amenhotep moet altijd onthouden dat Ishtar de godheid van Tusratta is en niet de zijne. Een reden voor het verzenden van het beeld wordt niet gegeven. Als je kijkt naar de beschrijvingen op de overleden Bentresch-stèle en de hoge leeftijd van Amenhotep, dan ligt de functie als een standbeeld van verlossing voor de hand. ^[43] De inwijdingsgeschenken die Amenophis had gestuurd naar de noordelijke Syrische godheid Ichipe in Schimihe, kunnen ook in die zin worden geïnterpreteerd.

In EA 24 informeert Tušratta over de overeenkomst over grensregulering tussen de steden Charwuche en Maschrianne (?) en wijst op andere controversiële grensreguleringen. In ruil voor de royale bruidsschat liet hij Amenhotep III toe. Om nog een paar speciale geschenken te ontvangen, maar stelt niet bepaald onbescheiden eisen van zijn kant. Het is de enige brief waarin Tušratta (om onbekende redenen) schrijft niet in Akkadisch maar in Hurrian . ^[44]

EA 26 is het antwoord op een brief die koningin Teje , de vrouw van wijlen Amenhotep III, zelf naar Tušratta stuurt en waarin ze Tušratta vraagt ​​de vriendschap onder haar zoon Amenhotep IV te behouden. Als reactie klaagt Tušratta dat Amenhotep IV hem inferieure geschenken heeft gestuurd, in tegenstelling tot Amenhotep III. Ook in de andere Mitanni-brieven staat Tiy centraal (in tegenstelling tot bijvoorbeeld de brieven uit Babylon).

Tušratta verzekerde Amenhotep IV van zijn vriendschap in de volgende brieven, maar klaagde steeds meer over inferieure geschenken die Amenhotep IV hem had gegeven. Amenhotep IV komt duidelijk de materiële beloften van zijn vader Amenhotep III niet na. voor zijn dood. In een boze brief (EA 28) vraagt ​​Tušratta waarom hij de Mitanniaanse boodschappers vasthoudt en wat de reden is dat ze niet van wederzijdse vriendschap kunnen genieten. Amenhotep IV zou Teje moeten informeren hoe hij, Tušratta, aan zijn vader had bekend en niet naar andere gefluister zou moeten luisteren. De boze houding komt ook overeen met de zeldzame omstandigheid dat er geen geschenken aan de brief waren gehecht.

In EA 29 verslechtert de situatie. Amenhotep IV houdt de boodschappers nog steeds tegen en Tušratta voelt zich beledigd door de inferieure geschenken. Tušratta's reactie lijkt misschien overdreven, maar als je kijkt naar de fundamenteel vriendelijke sfeer in de communicatie met Amenhotep III, kun je hier diplomatieke wrok voelen. De correspondentie breekt op dit punt af en het is niet duidelijk of de Egyptenaren weer proberen vriendschappelijke relaties op te bouwen.

Arzawa (EA 31-32)

De twee Arzawa- brieven (EA 31 en EA 32) dateren, om paleografische en taalkundige redenen, uit de tijd tussen de Hettitische koningen Arnuwanda I en Suppiluliuma I. ^[45] Tijdens deze periode van zwakte in Hethische was het rijk in West-Anatolië onderweg naar uitgegroeid tot de leidende macht in Anatolië. Dus probeerde Egypte zijn loyaliteit te verzekeren en te voorkomen dat de Hettieten hun kracht zouden herwinnen. ^{[46] Het} feit dat de twee brieven in het Hettitisch zijn geschreven en niet, zoals gewoonlijk, in het Akkadisch, kan worden gezien als een teken van een eerder isolement van Arzawa. In EA 31 vraagt ​​Amenhotep om de dochter van Tarḫundaradu , koning van Arzawa, om de betrekkingen te verdiepen. In EA 32 gaat de koning van Arzawa graag akkoord met het aanbod. Het verzoek aan de Egyptische schriftgeleerde om duidelijk en altijd in het Hettitisch te schrijven laat zien "hoe onzeker ze waren in Arzawa op de diplomatieke verdieping". ^[47]

Alašija (EA 33-40)

Alašija (Alasia) was een belangrijk handelsknooppunt tussen Egypte en Ugarit en naar Anatolië en een koninkrijk dat volledig geïntegreerd was in de wereld van staten van het Midden-Oosten, zoals blijkt uit de brieven van dat koninkrijk die in Egypte en Ugarit zijn gevonden. ^[48] De locatie van Alašija was lange tijd controversieel. Petrografisch onderzoek van de klei van enkele Amarna-brieven door Yuval Goren , Israel Finkelstein en Nadav Na'aman identificeerde de ingesloten foraminiferen en vergeleek ze met kleitabletten en fragmenten van bekende vindplaatsen. ^[49] Als gevolg hiervan kan Alašija zonder twijfel worden gelijkgesteld met Zuid- Cyprus . ^[50]

Het is niet duidelijk welke taal werd gesproken in Alašija uit de bronstijd. Er zijn aanwijzingen dat het oorspronkelijk Luwisch was en op een bepaald moment onder Hettitische invloed kwam, zoals de Cypriotische inscripties Šuppiluliuma II aangeven. Volgens Francis Breyer zou het toponiem Alašija ook een verwijzing kunnen zijn naar een oorspronkelijk Luwisch bedacht Cyprus. ^[51]

Handels- en politieke kwesties worden besproken in de Amarna-brieven. In EA 33 bevestigt de koning van Alašija dat hij het bericht over de toetreding van de Egyptische koning (vermoedelijk Amenophis IV) heeft ontvangen. ^[52] In EA 34 verwijst de koning van Alašija naar beschuldigingen dat hij geen ambassadeur heeft gestuurd naar een feest van de Egyptische koning. Hij verontschuldigt zich en stuurt geschenken voor het offerfeest (mogelijk in verband met de troonsbestijging). ^[53] Amenophis IV verontschuldigt zich voor een te gulzige vraag naar koper (EA 35), waaraan de koning van Alašija vanwege een epidemie niet kon voldoen. Een vrouw van de koning stierf zelfs door de "hand van Negral".

Alašija exporteert grote hoeveelheden koper en hout naar Egypte, die worden ingewisseld voor zilver en "zoete olie" (EA 35 tot 37). De farao meldt dat Luka, waarschijnlijk identiek aan inwoners van de Lukka-landen (zie ook Lyciërs ), het Egyptische gebied heeft gemolesteerd en hij vermoedt dat er ook mensen uit Alašija bij waren. De koning van Alašija protesteert tegen zijn onschuld en meldt dat hij door Lukkäer zelf wordt lastiggevallen (EA 38) De koning van Alašija eist met toenemende nadruk dat zijn boodschapper wordt teruggestuurd (EA 37-38) en klaagt in EA 40 dat er geen tegenhanger voor het ontvangen van geschenken. Ook hier benadrukt hij dat de boodschapper en zijn schip niet moeten worden tegengehouden. De Egyptische koning heeft geen aanspraak op hen.

Hettitische rijk (EA 41-44)

Het Hettitische rijk (donkerrood zijn omvang rond 1590 voor Christus, lichtrood zijn omvang rond 1300 voor Christus)

Ruïnes in Ḫattuša , de Hettitische hoofdstad

Tegen het einde van de vroege bronstijd verspreidde zich een nieuwe populatie van Indo-Europese oorsprong in centraal Anatolië. De inheemse bevolking, bekend als Hattier , werd steeds meer verdreven door de nieuwkomers, die zich in de loop van de tijd opsplitsten in Hettieten, Luwiërs en Palaers . In de begindagen was de regio verdeeld in vorstendommen, met filialen van handelaren uit Aššur . ^[54] Ḫattušili I. verplaatste de residentie van de Hettieten naar Ḫattuša (in de buurt van het huidige Boğazkale ), dat blijkbaar verlaten is sinds de oude Assyrische periode. Hiermee begon de reeks van de Hettitische grote koningen die in Hattuša regeerden. ^[55] Het bestuur van het rijk had feodale trekken. Vazalkoningen onderwierpen zich onder ede aan de Hettitische grote koning.

De periode in de Hettitische geschiedenis die bekend staat als het "middelste" rijk werd gekenmerkt door botsingen met de staten Mitanni en Kizzuwatna . Mitanni, dat zijn invloed uitbreidde naar het noorden van Syrië, was de belangrijkste tegenstander van de Hettitische uitbreiding naar het zuidoosten. ^[56] Aan het einde van het "middelste" rijk verkeerde het Hettitische rijk in een crisis. Ondanks enkele militaire successen van Tudhalija II met zijn zoon Šuppiluliuma I die aan zijn zijde vocht, konden sommige gebieden zich losmaken van het Hettitische rijk en werd het teruggebracht tot centraal Anatolië. Vanuit deze situatie kon Šuppiluliuma mij onderscheiden als de grondlegger van het Nieuwe Koninkrijk of het Grote Rijk. Hij slaagde erin de Hettitische gebieden in Klein-Azië te heroveren en een permanente uitbreiding in het noorden van Syrië en het noordwesten van Boven-Mesopotamië. ^[57]

Helaas zijn er maar heel weinig brieven van het Hettitische hof aan de Egyptische koning bewaard gebleven (EA 41-44) en sommige zijn slechts zeer fragmentarisch. De belangrijkste is EA 41, waarin de Hettitische grote koning Šuppiluliuma I een Egyptische koning toespreekt die onlangs de troon besteeg, en hij belooft dezelfde vriendschappelijke betrekkingen te onderhouden als voorheen. De naam van de geadresseerde is onduidelijk. Hij wordt Ḫurij [a] genoemd, duidelijk een typfout van een van de Amarna-koningen Amenophis IV, Semenchkare of Toetanchamon. De interpretatie van de naam hangt nauw samen met de kwestie van de chronologie van Šuppiluliuma (vooral met de datering van EA 75) en de identiteit van de overleden farao in de Dahamunzu-affaire . ^[58]

Šuppiluliuma I wijst op de goede betrekkingen van de Egyptische koning met zijn vader. Ze zouden elkaars wensen nooit hebben afgewezen. Šuppiluliuma klaagt dat de farao de geschenken die zijn vader hem had beloofd, achterhield.

De vazalcorrespondentie

Brieven van de noordelijke vazallen (Byblos en Amurru)

Geopolitieke situatie in de Levant tijdens de Amarna-periode voordat Amurru onder Hettitische invloed kwam.

Lage in der Levante am Ende der ägyptischen 18. Dynastie, nachdem Amurru zu den Hethitern überlief.

Brief des Rib-Addi von Byblos an den ägyptischen König.

In den ägyptischen Gebieten südlich von Byblos lagen die Stadtstaaten nahe beieinander und konnten gut kontrolliert werden. Im Hinterland, nördlich von Byblos bis südlich von Ugarit, zwischen dem Orontes -Fluss und der levantinischen Küste erstreckte sich ein von bedeutenderen Stadtstaaten freies Gebiet, über das von der Zeit vor den Amarna-Briefen wenig bekannt ist: Amurru . ^[59]

Das Gebiet wurde möglicherweise unter Thutmosis III. nominell in die ägyptische Hoheit eingeschlossen ^[60] , die geographische, topographische und politische Situation erschwerte aber vermutlich die Verwaltung dieses Gebiets. Händler und Reisende liefen seit jeher Gefahr, von gesetzlosen Gruppierungen angegriffen und ausgeraubt zu werden. Sie waren leichte Beute für Halbnomaden, die sich in den dortigen Wäldern und Bergen aufhielten und so ohne Vorwarnung über ihre Opfer herfallen und ohne groß Spuren zu hinterlassen wieder verschwinden konnten. Dieses Merkmal brachte einer der gefürchtetsten Gruppierung den Namen Habiru ein. Offenbar vergrößerten sich die Habiru, indem sich immer mehr Menschen und kleinere Gruppierungen ihnen anschlossen – freiwillig oder durch Einschüchterung – und mit Einsetzen der Amarna-Korrespondenz trat ihr Anführer Abdi-Aširta bereits als richtiggehender “Warlord” in Erscheinung. ^[61] Als Herr eines nicht als Stadtstaat organisierten Gebietes gilt Abdi-Aširta damit als Prototyp eines solchen Habiru-Führers. ^[62]

Geographisch grenzte das nominell ägyptische Gebiet an das hethitische Reich, das sich ebenfalls darum bemühte, nach Vorderasien zu expandieren und die dortigen Fürsten zu unterwerfen. Amurru musste sich zwischen den Fronten diplomatisch geschickt verhalten und verlegte sich deshalb auf die Wankelpolitik, konnte die Situation aber auch für sich nutzen, indem es die Großmächte gegeneinander ausspielte. ^[63]

Ägypten hatte erhebliches strategisches Interesse an dieser Gegend: Die vom Nahr el-Kebir bewässerte Küstenebene bildete einen wichtigen Zugang zum Binnenland und der von der Akkar -Ebene zugängliche Pass von Homs führte nach Nordsyrien und war damit ein wichtiger Verkehrsweg nach Mesopotamien. Als Verwaltungszentrum der Gegend diente die Stadt Sumur (möglicherweise mit Tell Kazel zu identifizieren), die in der Nähe des Nordufers des Nahr el-Kebir lag. ^[64] Die Stadt war offensichtlich Amtssitz des “Kommissars” (rabisu) Paḫamnata, den mit ziemlicher Sicherheit Amenophis III. eingesetzt hatte. In Sumur befand sich ein Palast des Pharao (EA 62,15ff), die Stadt war befestigt (EA 81,49), hatte eine ägyptische Besatzung (EA 62,23 und EA 67,10) und der Statthalter verfügte über ägyptische Truppenkontingente (EA 131,31-38 und EA 132,34-41). ^[65]

Hauptwiderstand gegen Abdi-Aširtas Eroberungen ging von Rib-Addi von Byblos aus. Durch Abdi-Aširtas Expansion wächst der Druck auf Byblos und so sendet Rib-Addi mit wachsender Panik Hilferufe an den ägyptischen Hof.

In EA 88 werden die Städte Ardata, Irqata, Ambia und Sigata als bedroht geschildert. Aus dem Brief EA 74, den Rib-Addi nun direkt an den ägyptischen König sendet, sind sie dann auch größtenteils Abdi-Aširta in die Hände gefallen, als erstes vermutlich Irqata. Auf Anstiften Abdi-Aširtas wird der dortige Herrscher getötet und die Bevölkerung schließt sich diesem als neuen Führer an. Durch das Erwähnen eines Feldzuges des Hethiterkönigs dürften die Ereignisse chronologisch in die Zeit des ersten Syrienfeldzuges Šuppiluliumas zu datieren sein. ^[62]

Rib-Addi von Byblos gerät immer mehr unter Druck. Nur knapp entgeht er einem Mordanschlag (EA 82) und droht Ägypten, Byblos selbst aufzugeben und sich Abdi-Aširta anzuschließen (EA 82 und 83), so wie es bereits Zimredda (der Stadtfürst von Sidon) und Japa-Hadda (der Stadtfürst von Beirut) getan haben. ^[67]

Abdi-Aširta dagegen beteuert dem ägyptischen König immer wieder seine Loyalität und bittet um Anerkennung als Vasall:

Nach der Einnahme von Irqata begibt sich Abdi-Aširta nach Sumur, um dieses vor Kriegern aus Šechlal zu retten. Zumindest rechtfertigt er sich so, als hätte er ganz in ägyptischem Interesse gehandelt, worauf also eine Beanstandung Ägyptens über dieses Tun vorausgegangen sein muss. (EA 62) Offenbar hat sich Pahamnata zu diesem Zeitpunkt nicht in Sumur aufgehalten, und auch sonst ist die ägyptische Besatzung auf vier Beamte zusammengeschrumpft.

Immer mehr Städte an der libanesischen Mittelmeerküste fallen in die Hände Abdi-Aširtas und schließlich gelangt er bis vor Byblos (EA 88). Des Weiteren haben Abdi-Aširtas Männer den Herrscher von Surru (späteres Tyros) und seine Frau ermordet – letztere war eine Schwester Rib-Addis. (EA 89) Schließlich nimmt auch Japa-Hadda, der Stadtfürst von Beirut und früherer verbündeter Abdi-Aširtas die Haltung von Rib-Addi ein und schreibt in Besorgnis über die politische Lage in Amurru (EA 98).

Irgendwann wird den Ägyptern das Treiben des Abdi-Aširta doch zu viel und der ägyptische König (vermutlich Amenophis IV.) schickt Truppen gegen ihn. Dieser wird gefangen genommen und stirbt darauf aus unbekannten Gründen. (EA 101) Offenbar geht der ägyptische Feldherr allerdings nicht mit voller Entschlossenheit vor und so können die Söhne Abdi-Aširtas das Werk ihres Vaters fortführen (EA 104). Ganz der Vater, betreibt auch Abdi-Aširta Nachfolger Aziru eine Expansionspolitik und Stadt um Stadt fällt wieder in die Hände von Amurru, und auch er rechtfertigt sein Tun, dass er in ägyptischem Interesse handle und schwört dem Pharao seine Treue (EA 156). Man gewinnt durchaus den Eindruck, „dass die politischen Entwicklungen in Syrien von ägyptischer Seite zumindest gebilligt, teils sogar gefördert werden.“ ^[69]

Der Forderung des Pharaos, zur Audienz nach Ägypten zu kommen, widersetzt sich Aziru vorerst erfolgreich (EA 156). Schließlich ist er der Bitte aber doch nachgekommen, wie wir aus EA 161 erfahren, in dem Aziru rückblickend sein Aufenthalt in Ägypten schildert. Während des Aufenthalts in Ägypten informieren ihn seine Brüder laufend über die politischen Vorgänge in Vorderasien. So berichten sie, dass die Hethiter Städte der ägyptischen Region Amka eingenommen haben. (EA 170)

Auch zurück in Amurru beruhigt Aziru den um dessen Treue besorgten Pharao, eine weitere Audienz in Ägypten schiebt er aber immer wieder auf (EA 162, 166).

Rib-Addi wird von seinem Bruder gestürzt und bittet letztlich sogar um Zuflucht bei Aziru. Dieser liefert aber den ehemaligen Fürsten von Byblos an die Herrscher von Sidon aus (EA 137), wo Rib-Addi wohl auch seinen Tod findet. Bis zuletzt beteuert Aziru seine Treue dem Pharao gegenüber (EA 166), wechselt aber angesichts der immer weiter vorrückenden Hethiter das Lager und schließt mit Šuppiluliuma I. einen Vertrag. Eine akkadische und eine hethitische Version des Vasallenvertrags zwischen Aziru und Šuppiluliuma I. wurde in den Archiven Hattušas gefunden (CTH 49). ^[70]

Briefe der südlichen Vasallen

Brief von Biridija von Megiddo an den ägyptischen König.

Von den südlichen Vasallen (aus der Region des heutigen Palästina) existiert kein so umfangreiches Einzelkorpus wie jenes von Rib-Addi oder Abdi-Aširta und Aziru. Deshalb lassen sich nur begrenzt politische Entwicklungen ausmachen. Hauptthema sind auch hier die Konflikte zwischen den Vasallen. Ähnlich wie Aziru versuchte auch Labaju von Sichem sein Herrschaftsgebiet auszudehnen. Sein Hauptgegner war Biridija von Megiddo . ^[71]

Offenbar wird Labaju wegen seiner eigenmächtigen Raub- und Feldzüge bestraft. Dieser beteuert aber seine Unschuld und sein Unwissen von diesen Machenschaften: „Der König hat betreffs (der Auslieferung) meines Sohnes Botschaft gesandt. Ich wusste nicht, dass mein Sohn mit den ḫapiru-Männern herumzieht.“ ^[72] (EA 254) Der Brief zeigt auch, dass die Vasallen mit den Habiru kooperierten, wenn es ihnen gerade gelegen erschien.

Nachdem der ägyptische König seine regulären Truppen aus Megiddo abgezogen hat (aus unbekannten Gründen) und nachdem in Megiddo eine Seuche ausgebrochen ist, schreibt Biridija von Megiddo, dass seine Stadt von Labaju von Sichem belagert werde. ( EA 244 ) Die Ägypter verlangen offensichtlich die Auslieferung Labajus, doch dieser stirbt bevor es so weit kommt. Der Pharao macht Biridija für den Tod Labajus verantwortlich. Dieser schiebt die Schuld Surata von Akko zu, der ihn in einem Hinterhalt erschlagen habe. (EA 245) Die Söhne Labajus setzten das Werk ihres Vaters fort. (EA 250)

Šuwardata von Gat beschwert sich beim König über Abdi-Hepa von Jerusalem , dass er ähnlich wie Labaju, eigenmächtig sein Territorium vergrößere: „Labaju, der unsere Städte wegzunehmen pflegte, ist tot; und nun ist ˁAbdi-Ḫeba ein zweiter Labaju! [Und] er nimmt unsere Städte weg.“ ^[73] (EA 280)

Dieser Abdi-Hepa wiederum beteuert seine Unschuld und beschwert sich seinerseits über die Söhne des Labaju, die zusammen mit Milkilu von Gezer und den Habiru-Banden eine gewaltsame Expansionspolitik betreiben. (EA 287) Auch in EA 288 bittet dieser dringend um eine militärische Intervention gegen seine Feinde, da er zunehmend isoliert sei: „Ich befinde mich in einer Situation wie ein Schiff auf hoher See.“ ^[74]

Liste der Amarna-Briefe

Rohmaterial

Das Rohmaterial der Tafeln wurde in dem Forschungsprojekt Provenance Study of the Corpus of Cuneiform Tablets from Eretz-Israel untersucht, das durch die Israel Science Foundation gefördert wird. ^[79] Dabei wurden Dünnschliffe petrographisch untersucht und Neutronenaktivierungsanalysen durchgeführt, um die Herkunft des verwendeten Tons und damit der Tafeln zu bestimmen. Die Untersuchungsmethoden dazu wurden im Jahr 2002 veröffentlicht. ^[80]

Forschungsprobleme

Die Tafeln wurden in Amarna zurückgelassen, weil sie wahrscheinlich zum Zeitpunkt des Umzugs nicht mehr von Bedeutung waren. ^{[81] [82]} Bei neueren Forschungen ging es vor allem darum, anhand der petrochemischen Zusammensetzung der Tontafeln ihre genaue Herkunft zu bestimmen und damit die jeweiligen Verfasser zu lokalisieren, da dies mit den traditionellen Methoden bisher nicht immer möglich war. ^[80]

Dieser Artikel oder nachfolgende Abschnitt ist nicht hinreichend mit Belegen (beispielsweise Einzelnachweisen ) ausgestattet. Angaben ohne ausreichenden Beleg könnten demnächst entfernt werden. Bitte hilf Wikipedia, indem du die Angaben recherchierst und gute Belege einfügst.

Eines der Probleme ist die Bewertung des Verhältnisses der korrespondierenden Fürsten. Auf mehreren Tafeln wird der Pharao um Hilfe angefleht; die dramatisch geschilderten Ereignisse verheißen als Konsequenz für ein Nicht-Eingreifen des Pharaos den Verlust der Herrschaft und teilweise auch des Lebens des Absenders. Dies führte zu der These, Echnaton habe weltabgewandt in Amarna gelebt und unter ihm seien viele Provinzen verloren gegangen. Einige Ägyptologen, darunter Cyril Aldred , plädieren jedoch dafür, diese Staaten nicht als direkten Teil des ägyptischen Reiches zu sehen, sondern lediglich als abhängige Staaten. Aldred meint, die Pharaonen hätten bewusst einige dieser asiatischen Kleinherrscher gestärkt, damit keines der Kleinreiche eine herausgehobene Stellung erringen konnte. Der dramatische Wortlaut sei der normale Schreibstil der Herrscher, und die Pharaonen hätten bestimmten Königreichen die Unterstützung entzogen, um das Gleichgewicht der Mächte zu wahren.

Literatur

Editionen

• Hugo Winckler (Hrsg.): Der Thontafelfund von El Amarna (= Königliche Museen zu Berlin. Mittheilungen aus den Orientalischen Sammlungen. Band 1–3, ZDB -ID 275422-8 ). 2 Bände (in 3). Nach den Originalen autographiert von Ludwig Abel . Spemann, Berlin 1889–1890.
• Carl Bezold , EA Wallis Budge : The Tell el-Amarna Tablets in the British Museum. British Museum ua, London 1892 (Online ).
• Otto Schroeder : Die Tontafeln von el-Amarna (= Vorderasiatische Schriftdenkmäler der Königlichen Museen zu Berlin. Heft 11–12, ISSN 0138-449X ). 2 Bände. Hinrichs, Leipzig 1915 ( Online ).
• Anson F. Rainey : The El-Amarna Correspondence. Band 1. Brill, Leiden 2015.

Übersetzungen

• Jørgen Alexander Knudtzon (Hrsg.): Die El-Amarna-Tafeln. Mit Einleitung und Erläuterungen. Anmerkungen und Register bearbeitet von Otto Weber und Erich Ebeling . Hinrichs, Leipzig 1915 (Neudruck. Zeller, Aalen 1964);
  • Band 1: Die Texte (= Vorderasiatische Bibliothek. Band 2, 1. Hälfte, ZDB -ID 536309-3 ), ( online );
  • Band 2: Anmerkungen und Register (= Vorderasiatische Bibliothek. Band 2, 2. Hälfte), ( online );
• Anson F. Rainey: El-Amarna Tablets 359–379 (= Alter Orient und Altes Testament. Band 8, ISSN 0931-4296 ). Supplement to JA Knudtzon: Die El-Amarna-Tafeln. Butzon & Bercker ua, Kevelaer ua 1970.
• William L. Moran: Les Lettres d'el Amarna. Correspondence Diplomatique du Pharaon (= Littératures anciennes du Proche-Orient. Band 13). Editions du Cerf, Paris 1987, ISBN 2-204-02645-X (In englischer Sprache: The Amarna Letters. Johns Hopkins University Press, Baltimore MD 1992, ISBN 0-8018-4251-4 ).
• Mario Liverani (Hrsg.): Le lettere di el-Amarna. 2 Bände. Paideia, Brescia 1998–1999;
  • Band 1: Le lettere dei „Piccoli Re“ (= Testi del Vicino Oriente antico. 2: Letterature mesopotamiche. Band 3, 1). ISBN 88-394-0565-8 ;
  • Band 2: Le lettere dei „Grandi Re“ (= Testi del Vicino Oriente antico. 2: Letterature mesopotamiche. Band 3, 2). ISBN 88-394-0566-6 .

Eine Auswahl an Briefen in deutscher Übersetzung bietet:

• Texte aus der Umwelt des Alten Testaments . Band 1: Rechts- und Wirtschaftsurkunden. Lieferung 5: Historisch-chronologische Texte II. Gütersloher Verlags-Haus Mohn, Gütersloh 1985, ISBN 3-579-00064-0 , S. 512–520.
• Texte aus der Umwelt des Alten Testaments. Neue Folge, Band 3: Briefe. Gütersloher Verlags-Haus Mohn, Gütersloh 2006, ISBN 3-579-05287-X , S. 173–229.

Überblick und Einzelfragen

• Trevor Bryce : Letters of the Great Kings of the Ancient Near East. The Royal Correspondence of the Late Bronze Age. Routledge, London/ New York 2003, ISBN 978-0-203-50498-7 .
• Edward Fay Campbell: The Chronology of the Amarna Letters. With Special Reference to the Hypothetical Coregency of Amenophis III and Akhenaten. The Johns Hopkins Press, Baltimore MD 1964.
• Raymond Cohen, Raymond Westbrook (Hrsg.): Amarna Diplomacy. The Beginnings of International Relations. Johns Hopkins University Press, Baltimore MD ua 2000, ISBN 0-8018-6199-3 .
• Yuval Goren, Israel Finkelstein , Nadav Naʾaman: Inscribed in Clay. Provenance Study of the Amarna Tablets and other Ancient Near Eastern Texts (= Tel Aviv University. Monograph Series of the Institute of Archaeology. Band 23). Emery and Claire Yass Publications in Archaeology, Tel Aviv 2004, ISBN 965-266-020-5 .
• Yuval Goren, Israel Finkelstein, Nadav Naʾaman: Petrographic Investigation of the Amarna Tablets. In: Near Eastern Archaeology. Band 65, Nr. 3, 2002, ISSN 1094-2076 , S. 196–205, doi : 10.2307/3210884 .
• Yuval Goren, Israel Finkelstein, Nadav Naʾaman: The Expansion of the Kingdom of Amurru according to the Petrographic Investigation of the Amarna Tablets. In: Bulletin of the American Schools of Oriental Research. Nr. 329, 2003, ISSN 0003-097X , S. 1–11, online .
• Yuval Goren, Israel Finkelstein, Nadav Naʾaman: The seat of three disputed Canaanite rulers according to petrographic investigation of the Amarna tablets. In: Tel Aviv. Nr. 2, 2002, ISSN 0334-4355 , S. 221–237, doi : 10.1179/tav.2002.2002.2.221 .
• Yuval Goren, Shlomo Bunimovitz, Israel Finkelstein, Nadav Naʾaman: The location of Alashiya: New evidence from petrographic investigation of Alashiyan tablets from el-Amarna and Ugarit. In: American Journal of Archaeology. Band 107, Nr. 2, 2003, ISSN 0002-9114 , S. 233–255, doi : 10.3764/aja.107.2.233 .
• Yuval Goren, Nadav Naʾaman, Hans Mommsen, Israel Finkelstein: Provenance study and re-evaluation of the cuneiform documents from the Egyptian residency at Tel Aphek. In: Ägypten und Levante. Nr. 16, 2007, ISSN 1015-5104 , S. 161–172, doi : 10.1553/AEundL16s161 .
• Rolf Hachmann : Die ägyptische Verwaltung in Syrien während der Amarnazeit. In: Zeitschrift des Deutschen Palästina-Vereins. (ZDPAV). Band 98, 1982, ISSN 2192-3124 , S. 17–49.
• Wolfgang Helck : Amarna-Briefe. In: Wolfgang Helck (Hrsg.): Lexikon der Ägyptologie (LÄ). Band I, Harrassowitz, Wiesbaden 1975, ISBN 3-447-01670-1 , Sp. 173.
• Jørgen Alexander Knudtzon: Die zwei Arzawa-Briefe: Die ältesten Urkunden in indogermanischer Sprache . JC Hinrichs'sche Buchhandlung, Leipzig 1902 ( Digitalisat [abgerufen am 5. November 2017]).  
• Cord Kühne: Die Chronologie der internationalen Korrespondenz von el-Amarna (= Alter Orient und Altes Testament. Band 17). Neukirchener Verlag ua, Neukirchen-Vluyn ua 1973, ISBN 3-7887-0376-8 (Zugleich: Berlin, Freie Universität, Dissertation, 1970).
• Mario Liverani: Amarna Letters. In: Kathryn A. Bard (Hrsg.): Encyclopedia of the Archaeology of Ancient Egypt. Routledge, London 1999, ISBN 0-415-18589-0 , S. 133–135.
• Samuel AB Mercer, Frank Hudson Hallock (Hrsg.): The Tell el-Amarna Tablets. 2 Bände. Macmillan, Toronto 1939.
• Matthias Müller: Amarnabriefe. In: Michaela Bauks, Klaus Koenen, Stefan Alkier (Hrsg.): Das wissenschaftliche Bibellexikon im Internet (WiBiLex), Stuttgart 2006 ff., abgerufen am 12. Januar 2010.
• Juan-Pablo Vita: Das Gezer-Corpus von El-Amarna. Umfang und Schreiber. In: Zeitschrift für Assyriologie. Band 90, 2000, ISSN 0084-5299 , S. 70–77, Digitalisat (PDF; 1,2 MB) .

Die Beziehungen Ägyptens zu Vorder- und Kleinasien

• Francis Breyer : Ägypten und Anatolien. Politische, kulturelle und sprachliche Kontakte zwischen dem Niltal und Kleinasien im 2. Jahrtausend v. Chr. (= Österreichische Akademie der Wissenschaften. Denkschriften der Gesamtakademie. Band 63 = Contributions to the Chronology of the Eastern Mediterranean. Band 25). Verlag Österreichischen Akademie der Wissenschaften, Wien 2010, ISBN 978-3-7001-6593-4 (Zugleich: Basel, Universität, Dissertation, 2005).
• Wolfgang Helck : Die Beziehungen Ägyptens zu Vorderasien im 3. und 2. Jahrtausend v. Chr. (= Ägyptologische Abhandlungen. Band 5). 2., verbesserte Auflage. Harrassowitz, Wiesbaden 1971, ISBN 3-447-01298-6 .

Die Amarna-Zeit

• Marc Gabolde: D'Akhenaton à Toutânkhamon (= Collection de l'Institut d'Archeólogie et d'Histoire de l'Antiquite,́ Universite ́Lumier̀e Lyon 2. Band 3). Université Lumière-Lyon 2 – Institut d'archéologie et d'histoire de l'Antiquité ua, Lyon ua 1998, ISBN 2-911971-02-7 .
• Frederick J. Giles: The Amarna Age. Egypt (= The Australian Centre for Egyptology, Sydney. Studies. Band 6). Aris & Phillips, Wiltshire 2001, ISBN 0-85668-820-7 .
• Alfred Grimm , Sylvia Schoske (Hrsg.): Das Geheimnis des goldenen Sarges. Echnaton und das Ende der Amarnazeit (= Schriften aus der Ägyptischen Sammlung. (SAS). Band 10). Staatliche Sammlung Ägyptischer Kunst München, München 2001, ISBN 3-87490-722-8 .
• Rolf Krauss : Das Ende der Amarna-Zeit. Beiträge zur Geschichte und Chronologie des Neuen Reiches (= Hildesheimer ägyptologische Beiträge. Band 7). Gerstenberg, Hildesheim 1978, ISBN 3-8067-8036-6 .
• WM Flinders Petrie : Tell el Amarna. Methuen, London 1894 ( Online ).
• Hermann Alexander Schlögl : Echnaton – Tutanchamun. Fakten und Texte. Harrassowitz, Wiesbaden 1983, ISBN 3-447-02337-6 .

Weblinks

Commons : Armana-Briefe – Sammlung von Bildern, Videos und Audiodateien

• Matthias Müller: Amarnabriefe. In: Michaela Bauks, Klaus Koenen, Stefan Alkier (Hrsg.): Das wissenschaftliche Bibellexikon im Internet (WiBiLex), Stuttgart 2006 ff., abgerufen am 26. Mai 2012.
• Elektronische Version der Amarnabriefe , Akkadisch in Englisch-Transliteration.
• Amarna-Briefe ( Memento vom 17. Juli 2015 im Internet Archive ) im Vorderasiatischen Museum Berlin
• EA Wallis Budge: Entdeckung der Amarna-Briefe (englisch)
• zur Mineralogie und Herkunft (englisch)
• Auswahl an Briefen (englisch)

Einzelnachweise

1. ↑ Siehe dazu Jörgen A. Knudtzon: Die El-Amarna-Tafeln. Mit Einleitung und Erläuterungen. Band 1: Die Texte. Leipzig 1915, S. 4ff.; EA Wallis Budge: A History of Egypt from the End of the Neolithic Period to the Death of Cleopatra VII, BC 30: Egypt and her Asiatic Empire. 1902, S. 185; EA Wallis Budge: On Cuneiform Despatches from Tushratta, King of Mitanni, Burraburiyasch, the Son of Kuri-Galzu, and the King of Alashiya, to Amenophis III, King of Egypt, and on the Cuneiform Tablets from Tell el-Amarna. In: Proceedings of the Society of Biblical Archaeology. (PSBA) 10, 1887/ 8, S. 540; William M. Flinders Petrie: Syria and Egypt from the Tell el Amarna letters. London 1898, S. 1f.
2. ↑ Jörgen A. Knudtzon: Die El-Amarna-Tafeln. Mit Einleitung und Erläuterungen. Band 1: Die Texte. Leipzig 1915, S. 4ff.
3. ↑ WM Flinders Petrie: Tell el Amarna. London 1894, S. 1.
4. ↑ WM Flinders Petrie: Tell el Amarna. London 1894, S. 23; Jörgen A. Knudtzon: Die El-Amarna-Tafeln. Mit Einleitung und Erläuterungen. Band 1: Die Texte. Leipzig 1915, S. 9ff.
5. ↑ WM Flinders Petrie: Syria and Egypt from the Tell el Amarna Letters. London 1898, S. 1.
6. ↑ WM Flinders Petrie: Tell el Amarna. London 1894, S. 19f.
7. ↑ William L. Moran: The Amarna Letters. Baltimore 1992, S. XIV. Anm. 9.
8. ↑ William L. Moran: The Amarna Letters. Baltimore 1992, S. XV.
9. ↑ William L. Moran: The Amarna Letters. Baltimore 1992, S. XVf.
10. ↑ William L. Moran: The Amarna Letters. Baltimore 1992, S. XVI.
11. ↑ Cyril Aldred: Echnaton. Gott und Pharao Ägyptens (= Neue Entdeckungen d. Archäologie. ). Lübbe, Bergisch Gladbach 1968, S. 215f.; William L. Moran: The Amarna Letters. Baltimore 1992, S. XVIII ff.
12. ↑ Cyril Aldred: Echnaton. Gott und Pharao Ägyptens. Bergisch Gladbach 1968, S. 216.
13. ↑ Jörgen A. Knudtzon: Die El-Amarna-Tafeln. Mit Einleitung und Erläuterungen. Band 1: Die Texte. Leipzig 1915.
14. ↑ William L. Moran: The Amarna Letters. Baltimore 1992.
15. ↑ Nib-mua-ria (= Neb-maat-Re) für Amenophis III. und Nap-huru-ria (= Nefer-cheper-Re) für Echnaton.
16. ↑ Siehe dazu va Rolf Krauss: Das Ende der Amarna-Zeit. ... Hildesheim 1978.
17. ↑ Erik Hornung: Untersuchungen zur Chronologie und Geschichte des Neuen Reiches (= Ägyptologische Abhandlungen. Band 11). Harrassowitz, Wiesbaden 1964, S. 66 (zugleich: Dissertation, Universität Münster).
18. ↑ William L. Moran: The Amarna Letters. Baltimore 1992, S. XXXVII.
19. ↑ ^{a b} Erik Hornung: Untersuchungen zur Chronologie und Geschichte des Neuen Reiches. Wiesbaden 1964, S. 66.
20. ↑ Krauss: Das Ende der Amarnazeit. ... Hildesheim 1978, S. 50 f.; Erik Hornung: Untersuchungen zur Chronologie und Geschichte des Neuen Reiches. Wiesbaden 1964, S. 92.
21. ↑ Erik Hornung: Untersuchungen zur Chronologie und Geschichte des Neuen Reiches. Wiesbaden 1964, S. 92.
22. ↑ Krauss: Das Ende der Amarnazeit. ... Hildesheim 1978, S. 52f.
23. ↑ Edward Fay Campbell (Jr.): The Chronology of the Amarna Letters. With Special Reference to the Hypothetical Coregency of Amenophis III and Akhenaten. Baltimore 1964, S. 138.
24. ↑ Erik Hornung: Untersuchungen zur Chronologie und Geschichte des Neuen Reiches. Wiesbaden 1964, S. 65.
25. ↑ William L. Moran: The Amarna Letters. Baltimore 1992, S. XXXV.
26. ↑ Raimond Cohen, Raymond Westbrook (Hrsg.): Amarna Diplomacy. The Beginnings of International Relations. Baltimore/ London 2000.
27. ↑ Trevor Bryce : Letters of the Great Kings of the Ancient Near East. The Royal Correspondence of the Late Bronze Age. London 2003, S. 16f.
28. ↑ Jörg Klinger: Die Hethiter. München 2007, S. 42.
29. ↑ William L. Moran: The Amarna Letters. Baltimore 1992, S. 8.
30. ↑ William L. Moran: The Amarna Letters. Baltimore 1992, S. 16.
31. ↑ Daniel Schwemer: Aus der Korrespondenz mit Babylonien und Assyrien. In: Texte aus der Umwelt des Alten Testaments. (TUAT). Neue Folge (NF), Band 3: Briefe. 2006, S. 178.
32. ↑ Daniel Schwemer: Aus der Korrespondenz mit Babylonien und Assyrien. In: TUAT, NF 3 , S. 175.
33. ↑ Trevor Bryce: Letters of the Great Kings of the Ancient Near East. The Royal Correspondence of the Late Bronze Age. London 2003, S. 11ff.; Helmut Freydank: Beiträge zur mittelassyrischen Chronologie und Geschichte. Berlin 1991. Albert Kirk Grayson: Assyrian Royal inscriptions. Wiesbaden 1972.
34. ↑ Schwemer: Aus der Korrespondenz mit Babylonien und Assyrien. In: TUAT NF 3 , S. 178f.
35. ↑ Schwemer: Aus der Korrespondenz mit Babylonien und Assyrien. In: TUAT NF 3 , S. 179f.
36. ↑ Francis Breyer: Ägypten und Anatolien. Wien 2010, S. 162.
37. ↑ SAB Mercer: The Tell el-Amarna Tablets. Band I, Toronto 1939, S. 167; Cord Kühne: Die Chronologie der internationalen Korrespondenz von el-Amarna. Neukirchen-Vluyn 1973, S. 20, Anm. 85.
38. ↑ Alan R. Schulman: Diplomatic Marriage in the Egyptian New Kingdom. In: Journal of Near Eastern Studies 38, 1979, S. 189 Anmerkung 54, sowie Anm. 33–35; Francis Breyer: Ägypten und Anatolien. Wien 2010, S. 158.
39. ↑ Wolfgang Helck: Die Beziehungen Ägyptens zu Vorderasien im 3. und 2. Jahrtausend v. Chr. Wiesbaden 1971, S. 168.
40. ↑ Wolfgang Helck: Urkunden der 18. Dynastie. Übersetzungen zu den Heften 17-22. 1961, S. 234.
41. ↑ Kühne: Chronologie der internationalen Korrespondenz. S. 19, Anm. 82.; Francis Breyer: Ägypten und Anatolien. Wien 2010, S. 164.
42. ↑ Wolfgang Helck: Die Beziehungen Ägyptens zu Vorderasien im 3. und 2. Jahrtausend v. Chr. Wiesbaden 1971, S. 169f.
43. ↑ Jörgen A. Knudtzon: Die El-Amarna-Tafeln. Mit Einleitung und Erläuterungen. Band 2: Anmerkungen und Register , Leipzig 1915, S. 1050ff.
44. ↑ Der Brief war lange die wichtigste Quelle zur Erschließung von Grammatik und Wörterbuch der hurritischen Sprache. Trotzdem ist der Text noch nicht durchgehend verständlich und die Beschädigungen der Tafel bereiten weitere Schwierigkeiten. Siehe Gernot Wilhelm: Der Brief Tušrattas von Mittani an Amenophis III. in hurritischer Sprache (EA 24). In: TUAT, NF 3 , S. 180ff; Hans-Peter Adler: Das Akkadische des Königs TuSratta von Mitanni. (= Alter Orient und Altes Testament. (AOAT) Bd. 201). Butzon & Bercker, Kevelaer 1976/ Neukirchener Verlag, Neukirchen-Vluyn 1976, ISBN 978-3-7887-0503-9 .
45. ↑ William L. Moran: The Amarna Letters. Baltimore 1992, S. 102 Anm. 1
46. ↑ William L. Moran: The Amarna Letters. Baltimore 1992, S. 102, Anm. 2.
47. ↑ Francis Breyer: Ägypten und Anatolien. Wien 2010, S. 315.
48. ↑ Francis Breyer: Ägypten und Anatolien. Wien 2010, S. 107.
49. ↑ Y. Goren, I. Finkelstein, N. Naʾaman: Inscribed in Clay. Provenance Study of the Amarna Tablets and other Ancient Near Eastern Texts. Tel Aviv 2004.
50. ↑ Yuval Goren: The location of Alashiya. New Evidence from petrographic Investigations of Alashiyan Tablets from El-Amarna and Ugarit. In: American Journal of Archaeology. Nr. 107, 2003, S. 233–256.
51. ↑ Francis Breyer: Ägypten und Anatolien. Wien 2010, S. 108.
52. ↑ Semenchkare und Tutanchamun können aber nicht ausgeschlossen werden. Vgl. William L. Moran: The Amarna Letters. Baltimore 1992, S. 104, Anm. 1. Nach Kühne erstreckt sich die Alasia-Korrespondenz über etwa ein Jahrzehnt in der Regierungszeit von Amenophis IV. Siehe Hellbing: Alasia Problems. S. 47 Anm. 47.
53. ↑ Jörgen A. Knudtzon: Die El-Amarna-Tafeln. Mit Einleitung und Erläuterungen. Band 2: Anmerkungen und Register. Leipzig 1915, S. 1078f.
54. ↑ Horst Klengel, Fiorella Imparati: Geschichte des Hethitischen Reiches (= Handbuch der Orientalistik. Abteilung 1, Der Nahe und Mittlere Osten. Band 34). Brill, Leiden 1999, ISBN 90-04-10201-9 , S. 18ff.
55. ↑ Klengel: Geschichte des Hethitischen Reiches. Leiden 1999, S. 33ff.
56. ↑ Klengel: Geschichte des Hethitischen Reiches. Leiden 1999, S. 85ff.
57. ↑ Klengel: Geschichte des Hethitischen Reiches. Leiden 1999, S. 134ff.
58. ↑ Daniel Schwemmer: Ein Brief des hethitischen Grosskönigs (EA 41). In: Texte aus der Umwelt des Alten Testaments. Neue Folge. Band 3: Briefe. 2006, S. 190.
59. ↑ Wolfgang Helck: Die Beziehungen Ägyptens zu Vorderasien im 3. und 2. Jahrtausend v. Chr. Wiesbaden 1971, S. 171.
60. ↑ Thutmosis III. landete in seinem 29. Regierungsjahr, auf seinem 5. Feldzug nach Vorderasien, in der Gegend der Mündung des Nahr el-Kebir, wo Sumur gelegen haben muss, wenn auch die Stadt in diesem Zusammenhang noch nicht genannt wurde. Rolf Hachmann: Die ägyptische Verwaltung in Syrien während der Amarnazeit. In: Zeitschrift des Deutschen Palästina-Vereins (ZDPAV) 98, 1982, S. 26.
61. ↑ Trevor Bryce: Letters of the Great Kings of the Ancient Near East. The Royal Correspondence of the Late Bronze Age. London 2003, S. 145f.
62. ↑ ^{a b} Wolfgang Helck: Die Beziehungen Ägyptens zu Vorderasien im 3. und 2. Jahrtausend v. Chr. Wiesbaden 1971, S. 172.
63. ↑ Francis Breyer: Ägypten und Anatolien. Wien 2010, S. 166.
64. ↑ Anson F. Rainey: Briefe über die politischen Entwicklungen im nördlichen Libanon zu Zeiten Amenophis' III. und Amonophis' IV. In: Texte aus der Umwelt des Alten Testaments (TUAT), Neue Folge, Band 3, Briefe. München, 2006, S. 205.
65. ↑ Hachmann: Die ägyptische Verwaltung in Syrien. In: ZDPV 98 , S. 26
66. ↑ Rainey: Briefe über die politischen Entwicklungen im nördlichen Libanon. In: TUAT NF 3 , S. 208.
67. ↑ Rainey: Briefe über die politischen Entwicklungen im nördlichen Libanon. In: TUAT NF 3 , S. 211f.
68. ↑ Rainey: Briefe über die politischen Entwicklungen im nördlichen Libanon. In: TUAT NF 3 , S. 206.
69. ↑ Rainey: Briefe über die politischen Entwicklungen im nördlichen Libanon. In: TUAT NF 3 , S. 220.
70. ↑ Francis Breyer: Ägypten und Anatolien. Wien 2010, S. 168.
71. ↑ Anson F. Rainey: Briefe aus Palästina. In: Texte aus der Umwelt des Alten Testaments. Neue Folge, 3. Band: Briefe. S. 195f.
72. ↑ Anson F. Rainey: Briefe aus Palästina. In: TUAT NF 3 , S. 197.
73. ↑ Anson F. Rainey: Briefe aus Palästina. In: TUAT NF 3 , S. 201.
74. ↑ Anson F. Rainey: Briefe aus Palästina. In: TUAT NF 3 , S. 204.
75. ↑ ^{a b c d} A. Dobel, F. Asaro, HV Michel: Neutron activation analysis and the location of Waššukanni. In: Orientalia. Band 46, 1977, S. 375–382.
76. ↑ EA 35
77. ↑ EA 244
78. ↑ ^{a b} Y. Goren, I. Finkelstein, N. Naʾaman: Inscribed in Clay. Provenance Study of the Amarna Tablets and other Ancient Near Eastern Texts. Tel Aviv 2004, S. 76–87.
79. ↑ Fördermittelprojekt: Grant Nr. 817 /02-25.0
80. ↑ ^{a b} Mineralogical and Chemical Study of the Amarna Tablets. In: Near Eastern Archaeology. Band 6500. 2002, S. 196-205 ( online ).
81. ↑ Daniel Schwemer: Aus der Korrespondenz mit Babylonien und Assyrien. In: TUAT, NF 3, Seite 173
82. ↑ Erik Hornung: Untersuchungen zur Chronologie und Geschichte des Neuen Reiches. Wiesbaden 1964, S. 65.